www.elmler.net
-
Virtual İnternet R
esurs M
ərkəzi
Bəxtiyar Tuncay
Sakların dili və ədəbiyyatı
260
260
tutaraq sülalənin bütün üzvlərini öz imperiyalarının paytaxtına
sürgen etdilər.Sürgün edilən ailələr içərisində Maninin atası
Pətiyin ailəsi də vardı.Mani- dünyagörüşü də bu şəhərdə,
yəhudi, xristian və zərdüşti filosoflarının mübahisələrinin
qızğın keçdiyi Mədain şəhərində formalaşdı.
Mani farsların gücünün onların dinlərində, yəni
zərdüştilikdə olduğunu çox tez başa düşdü. Odur ki, bu
ideoloji sistemə qarşı onu çürüdə biləcək, eləcə də
tükləri fars hakimiyyətinə qarşı mübarizəyə səfərbər edə
biləcək alternativ dini-ide- oloji bir sistem qurmaq qərarına
gəldi.
Maninin dininin əsil mahiyyətini başa düşməyə bizə
Bötürmüş Tərxanın qələminə mənsub "Xuastuanift" əsəri
kömək edir:
" Hörmüz tanrı beĢ tanrı ilə bütün tanrıların gücünü
toplayıb Ģeytanlara qarĢı vuruĢmağa enib, gəldi.Bəd əməllər
Ģeytanı ġimnu beĢ cür Ģeytana qarĢı vuruĢdu. Tanrı, Ģeytan
iĢıq o vaxt bir-birinə qarıĢdı.Hörmüz tanrı əsgərləri, beĢ tanrı
bizim ruhumuz günah Ģeytanları ilə vuruĢub baĢlarından
yaralandılar."
(118.290)
"Xuastuanift" məhz bu cümlələrlə başlayır.Əsərdə
zərdüştiliyin baş tanrısı Hörmüzün adı çəkilir və o, əsərin,
eləcə də maniçilik fəlsəfəsinin əsas personajlarından biri kimi
www.elmler.net
-
Virtual İnternet R
esurs M
ərkəzi
Bəxtiyar Tuncay
Sakların dili və ədəbiyyatı
261
261
261
261
261
261
261
çıxış edir.Elə bu fakt da bir çox tədqiqatçıları maniçiliyi
zərdüştiliyin bir təriqəti və bu dinin törəməsi hesab etməyə
sövq etmişdir.Məsələ də elə bundadır. Yəni bütün səhf
mülahizələr də elə buradan qaynaqlanmaqdadır.
Fəqət tədqiqatçıların gözdən qaçıtdıqları və ya böyük
əhəmiyyət vermədik-ləri bir detala xüsusi diqqət yetirmək
kifayədir ki, məsələnin tamam başqa cür olduğunu anlayasan.
Məsələ burasındadır ki, maniçilikdə "Avesta"dakı
Əhrimən obrazının yerinə türk mifologiyasının ən məşhur
mənfi qəhrəmanlarından biri olan, ayrı-ayrı türk əfsanə və
nağıllarında bəzən Şimnu, bəzən Şimnus və ya Şulbus, bəzən
də Çulbus, Kəlləgöz və ya Təpəgöz adları ilə adlandıran obraz
daxil edilmişdir
(118.290).
Maniçilikdə bu obrazın "Şimnu"
adından istifadə edilmişdir.Görəsən, Əhrimən obrazını
Təpəgözlə, yəni Şimnu ilə əvəzləmək Maninin nəyinə lazım
idi?
Məlumat üçün bildirək ki, "Avestada" iblis, şeytan, şər
qüvvələrin başçısı kimi təqdim edilən Əhrimən bu varlığın
yeni fars dilindəki adıdır. Zərdüştilərin
müqəddəs kitabında, yəni Avestada bu qüvvənin adı Anqra
Manyudur. "Anqra Manyu" adı isə türk Tenqrisinin farsca bir
qədər təhrif edilmiş adıdır.
www.elmler.net
-
Virtual İnternet R
esurs M
ərkəzi
Bəxtiyar Tuncay
Sakların dili və ədəbiyyatı
262
262
---------------------------------------------------------------------------
-------------------------
Qədim türkcə Yakut türkcəsində
Avestada
---------------------------------------------------------------------------
-------------------------
Tenqri Menqu Tanqra Menqu
Anqra Manyu
---------------------------------------------------------------------------
-------------------------
Qədim türklər sitayiş etdikləri tək Tanrıya çox vaxt
"Tenqri Menqü" də deyirdilər. "Menqü" qədim türk dilində
əbədi deməkdir
(14.342).
Odur ki, bu halda söhbət əbədi olan
Tanrıdan
gedir.
Bəzi
türk
ləhcə
və
şivələrində
"Tanrı","Tenqri" əvəzinə "Tanqara" forması işlədilməkdə,
"Tenqri Menqü" ifadəsi də "Tanqara Menqü" kimi
səslənməkdədir
(127.35).
Qatı bir fars milliyətçisi olan və əsərindən də
göründüyü kimi, türklərə dərin nifrət bəsləyən Zərdüşt öz
saxta dinində Tanqra Menqunu "Anqra Manyu" adı altında
iblis elan etmiş, ona qarşı Babil-Aşşur mifologiyasından
götürdüyü Ahura Məzdanı, yəni Hörmüzü, eləcə də Arti,
Anahid, Mitra, Vritraqan və sairə fars tanrılarını qoymuş,
www.elmler.net
-
Virtual İnternet R
esurs M
ərkəzi
Bəxtiyar Tuncay
Sakların dili və ədəbiyyatı
263
263
263
263
263
263
263
Hörmüzü və fars tanrılarını xeyrin,işığın rəmzi kim qələmə
vermişdi. Avestada turanlılar, yəni türklər şərin və qaranlığın
,iranlılar, yəni farslar isə xeyrin və işığın əsgərləri kimi
qələmə verilir, turanlıların Anqra Manyuya sitayiş etdikləri
qeyd edilir.
Maninin öz dinində Əhrimənin, yəni Anqra Manyunun
yerinə Şimnunu, yəni təpəgözü iblis elan etməsinin əsil səbəbi
türk Tanrısını Zərdüştün ona biçdiyi iblis obrazından xilas
etmək idi. Türk Mani bununla da yetinməmiş, Tenqrini
Hörmüzdən də, digər fars tanrılarından da yuxarı qaldırmış,
ikinci yerə türk mi-fologiyasından götürdüyü Gün, Ay
tanrılarını və Yer-Suyu yerləşdirmiş, Hörmüzü və onun beş
tanrısını, yəni fars tanrılarını isə onlardan aşağı tutmuşdur:
"...Gün, Ay tanrılara, iki iĢıqlı sarayda əyləĢən tanrılara,
bütün bürhanların müqəddəs adının, ləyaqətli ruhların, Yer-
Su nurunun əsası Tanrı məkanına gedəndə ilk qapı Gün, Ay
tanrısının olacaqdır.BeĢ tanrını qurtarmaq, iĢığı-zülməi
ayırmaq üçün iĢıq göydə dolanır."
(118.291).
Bənzər ierarxik sistem türk şamanizmində müşahidə
edilməkdədir
(127.43).
Maninin təliminə görə, beş tanrı
Şimnu ilə, yəni təpəgözlə və onun beş şeytanı ilə döyüşdə
yaralandıqları və murdarlandıqları üçün onların qurtarılmağa,
təmizlənməyə ehtiyacları var.Yalnız bundan sonra onlar
Dostları ilə paylaş: |