MahirəNərimanqızı
Yüklə 2,89 Kb. Pdf görüntüsü
|
www.elmler.net - Virtual İnternet R esurs M ərkəzi Bəxtiyar Tuncay Sakların dili və ədəbiyyatı 248 248 maniçilik, başqa sözlə, manixeizm dininə sitayiş etdikləri və bu dini öz dövlətlərinin rəsmi dini elan etdikləri məlumdur (20.472-473). Görünür, öncələr Albaniyada yaşamış onuyğurların bu ölkəni tərk edib Şərqə köçmələrinə də elə bu din səbəb olmuşdur. Çünki V əsrdə Albaniya hökmdarı Vaçaqanın dövründə xristianlığın rəsmi dövlət dini elan edilməsindən sonra bütün qeyri din və məzhəb nümayəndələrinə qarşı, o cümlədən maniçilərə qarşı dəhşətli təqib və təzyiqlər başlamışdı (66.53-55). Bu üzdən də başqa din və təriqətlərin nümayəndələri ölkəni tərk etmək məcburiyyətində qalmışdılar. Nizami Xudiyev deyir: "lX-Xll əsrlərdə ümumi türk dilinin inkiĢafında maniçi türk ədəbiyyatı müəyyən rol oynamıĢdır. Bu ədəbiyyatın dili qədim türk dilidir.Bununla belə, həmin dil artıq baĢqa mədəniyyət tipologiyasına xidmət edir.Ümumiyyətlə, lX-Xll əsrlərdə türklər qədim türk Tanrı dininin yerinə islam, buddizm, maniçilik, xristianlıq kimi dinləri qəbul edirlər və qədim türk dilinin əsas lüğət fondu, hətta ümumən leksikası dəyiĢmir.Eləcə də bir çox maniçi mətnlərdə yeni dinin xüsusi terminologiyasına xas elementlərə rast gəlinmir.Yəni maniçilik türk ədəbiyyaında əksər hallarda öz terminologiyası ilə təmsil olunmuĢdur" (70.55). www.elmler.net - Virtual İnternet R esurs M ərkəzi Bəxtiyar Tuncay Sakların dili və ədəbiyyatı 249 249 249 249 249 249 249 Nizami Cəfərov isə deyir: "Maninin təlimində qədim türk mifologiyası,xüsusilə dünyanın yaranması haqqındakı təsəvvürlərlə səsləĢən məqamlar kifayət qədərdir.Tanrının qaranlığın, Ģərin, bədənin deyil, məhz iĢığın, xeyrn, ruhun yaradıcısı olması; insanın mahiyyətinin bədəndə yox, ruhda təzahürü, dünyanın xaos, mükəmməl insanın kosmos səciyyəsi daĢıması qənaətinə gələn Mani, görünür, yalnız müqəddəs kitabları öyrənməklə kifayələnməmiĢ. öz təlimini yaradarkən qədim təsəvvürlərdən, miflərdən də istifadə etmiĢdir. Maniliyin ġərqi Türküstanda yayılmasının ən intensiv dövrü l minilliyin son əsrlərinə düĢdüyündən güman etmək olar ki, maniçi türk ədəbiyyatı da əsasən həmin əsrlərdə yaranıb yayılmıĢdır." (118.16). Cavad Heyət yazır: "Uyğur dili göytürkcənin davamıdır. Lakin yavaĢ-yavaĢ onda bəzi dəyiĢikliklər zühur edib yeni dinlərin təsirilə göytürklərdən fərqlənib və 2-3 ləhcənin yaranmasına səbəb olmuĢdur. Bununla belə, göytürk və uyğur türkcəsinə əski türkcə adı verilmiĢdir... ... Tarım hövəsində yaĢayan uyğurların ədəbiyyatı 2 qismə ayrılır: www.elmler.net - Virtual İnternet R esurs M ərkəzi Bəxtiyar Tuncay Sakların dili və ədəbiyyatı 250 250 1.Maniçi ədəbiyyat, yəni Mani dininə inanan uyğurların meydana gətirdiyi ədəbiyyat; 2.Buddaçı ədəbiyyat. Maniçi ədəbiyyat mənzum və mənsur olaraq iki yerə ayrılır.Maniçi Ģerlər daha çox ilahilərdir və dördlük Ģəklində olub, misrabaĢı qafiyəlidir.Bundan baĢqa ahəng ünsürü də vardır.Bəzən iç qafiyə və iç alterasyon da vardır.Misralarda heca sayı eyni deyil, 3-dən 15-ə qədər dəyiĢir. Bu dövrün ən mühüm Ģairi Alpinçur Təkindir. Uyğur ədəbiyyatında müəllifi bəlli olan ilk Ģerlər onun iki Ģeridir: "Bizim Tenqrimiz edqüsi redni tiyor, Bizim Tenqrimiz edqüsi redni tiyor. Rednidə yig mening edqü Tenqrim, adlım, bekrəgim, Rednidə yig meninq Tenqrim, alpım, bekrəgim. Beleküsuz yiti vajir tiyor. Beleküsuz yiti vajir tiyor. Vajirdə ötüy bilikligim,tüzünüm, yarukum Vayirdə ötüy bilikligim,bilgəm,yanqam..." Tərcüməs: "Bizim Tanrımızın yaxĢılığı cövhərdir deyirlər, Bizim Tanrımızın yaxĢılığı cövhərdir deyirlər. www.elmler.net - Virtual İnternet R esurs M ərkəzi Bəxtiyar Tuncay Sakların dili və ədəbiyyatı 251 251 251 251 251 251 251 Cövhərdən daha üstün gözəl Tanrım,igidim, qüdrətlim, Cövhərdən daha üstün gözəl Tanrım,igidim, qüdrətlim. ĠtilənməmiĢ itidir almaz deyirlər, ĠtilənməmiĢ itidir almaz deyirlər. Almazdan daha kəskindir mənim hikmət sahibim,əsillim,igidim, Almazdan daha kəskindir mənim hikmət sahibim,müdrüküm,filim." (73.87-88). Maniçilik və ya manixeizm Onuyğur-Doqquzoğuz dövlətində və Sibir-Yenisey Xaqanlığında rəsmi din səviyyəsində tutulsa da bundan çox-çox öncələr o, Azərbaycan, İran, Orta Asiya və Avropada yayılmışdı.Təbii ki o dövrdə və o məkanda da manixey ədəbiyyatı nümunələri yaranmamış deyildi.Ən azı bu dinin əsasını qoymuş Maninin şer yazdığı və öz dini-fəlsəfi görüşlərini qələmə almış olduğu məlumdur.Lakin çox təssüflər olsun ki, məsələnin bu tərəfi tədqiqatçıları düşündürməmiş və bu üzdən də "Manici türk ədəbiyyatı " adı altında məlum olan bütün əsərlər ucdantutma Vlll əsrdən sonra Şərqdə yaradılan və ya başqa dillərdən tərcümə edilən əsərlər kimi qəbul edilmişdir. Yüklə 2,89 Kb. Dostları ilə paylaş:
|