MahirəNərimanqızı

www.elmler.net
 - 
Virtual İnternet R
esurs M
ərkəzi
 
              Bəxtiyar Tuncay           
 Sakların dili və ədəbiyyatı
 
240 
240 
Enqəyü (?) yüzlərcə yojana iĢıqlandıran 
Rəngarəng iĢıq çıxdığını..." 
 (118.229). 
Çısuya  Tutunqun  şerlərinə  isə  yuxarıdakı  şairlərdən 
fərqli  olaraq,  həm  ön  uyumluluq,  həm  də  sonuyumluluq 
xasdır. Elə bu xüsusiyyətinə görə də Çısuya Tutunqun şerləri 
Atsanq  Kalam  Keysi,  Pratyaya  Şiri  və  Kikinin  şerlərindən 
fərqlənir: 
"Önq baĢlap, adkanğularka biliqlər kaçar, 
ÖküĢ kara, ayığ yolluğ uruğuğ saçar. 
Öqlüq kiĢi istimtutçı yaĢmaksız baçar, 
ÖĢəliksiz yiq nirvanınğ kapığın açar. 
 
Burkan kənti könqül erür, könqül ok burkan, 
Bulamı mat bölsər bolur sansarta turğan, 
Brdulmasar ikiqükə bulup ol nırvan, 
Bu bir sözni setirək boldı bakıĢta sorqan." 
(118.187). 
Tərcüməsi: 
"Öncə  (ondan)  baĢlayaq  (ki),  biliklər  xassələrə 
yönələr,  
Bir çox qara, pis yolların oxumunu əkər, 
Ağıllı insan heç zaman yanılmadan diqqət çəkər,  
Ġstisnasız nüfuzlu nirvananın qapısını açar. 
 

---

www.elmler.net
 - 
Virtual İnternet R
esurs M
ərkəzi
 
          Bəxtiyar Tuncay        
 Sakların dili və ədəbiyyatı
 
241 
241 
241 
241 
241 
241 
241 
Burxanın özü ruhdur, ruh da burxan, 
Bunları bu cür bölsən, samsarada durarsan, 
Hər ikisinə bulaĢmayanlar nirvananı tapır, 
Bu sözü baxĢıdan soruĢan çox nadir oldu." 
 (118.190). 
Çışuya  Tutunqun  şerini  digərlərindən  fərqləndirən 
başqa  bir  cəhət  isə  şivə  fərqidir.  Məsələn,  təqdim  olunan 
nümunənin  ikinci  beytinin  ikinci  sözü  "özü"  mənasında 
işlənən  "kənti"  (kəndi)  kəlməsidir.  Halbuki,    Atsanq  Kalam 
Keysidə "özüm" termini işlənməkdədir: 
"Burk-Ģark kılıp on edqüsin mən-Astanq özüm 
Buyan küsüĢ özə köĢmüĢ taksut baĢladı." 
(118.210). 
  
Ortada açıq-aydın bir forma və çox çüzi bir şivə fərqi 
var.  Bu  isə  Atsanq  Kalam  Keysi,  Pratyaya  Şiri  və  Kikinin 
şerlərini  "Sak  ədəbiyyatı"  (e.ə.Vl-ll  əsrlər)  kateqoriyasına, 
Çışuya  Tutunqun  şerlərini  isə  bir  neçə  əsr  sonrakı  dövrün 
məhsulu  olan  "Kuşan  ədəbiyyatı"    (e.ə.ll-b.e.lV  əsrlər) 
kateqoriyasına aid etməmizə imkan verir. 
Daha  sonrakı  əsrlərin  (V-X)  yadigarı  olan  manixeist 
(maniçi)  məzmunlu  uyğur  şerində  də  Kuşan  şer  formasına 
bənzər  forma  ilə,  həm  ön,  həm  də  son  uyumluluq  halı  ilə 
üzləşirik.  Bu  baxımdan  Arpınçur  Təkinin  dövümüzədək 
ulaşmış bir şerini misal göstərmək olar: 
"Kün Tenqri yarukun teq köküzlüqüm, bilqəm, 

---

www.elmler.net
 - 
Virtual İnternet R
esurs M
ərkəzi
 
              Bəxtiyar Tuncay           
 Sakların dili və ədəbiyyatı
 
242 
242 
Kün Tenqri yarukun teq köküzlüqüm, bilqəm. 
Körtlə, tüzün Tenqrim, külüqüm, küünsüm! 
Körtlə  tüzün  Tenqrim,  külüqüm,  buluncsuzum! 
(118.159). 
Qeyd etmək lazımdır ki, istər buddist, istər manixeist, 
istərsə də dünyəvi məzmunlu qədim türk ədəbi nümunələrinin 
böyük  əksəriyyəti  dövrümüzədək  məhz  uyğurların  sayəsində 
gəlib  çıxmışdır.Məhz  onlar  özlərindən  əvvəlki  türk 
ədəbiyyatını  uyğur  əlifbasına  çevirərək  dövrümüzədək 
yaşamasına  imkan  yaratmışlar.  Əsəri  sayəsində  yüzlərcə 
qədim  türk  folklor  və  yazılı  ədəbiyyat  nümunələri 
dövrümüzədək  ulaşan  Kaşğarlı  Mahmud  da  bir  uyğur  türkü 
idi.  
Yeni Türk Ensiklopediyasında yazılanlara görə, kağızı 
kəşf  edərək,  onu  uzun  müddət  öz  monopoliyasında  saxlayan 
uyğurlar  ilk mətbəələri də kəşf edən və onlardan istifadə edən 
xalq olmuşlar 
(86.Xll.4482-4483). 
Hazırda Uyğurustan (Şərqi 
Türküstan)  Çinin  tərkibində  olduğu  üçün  türklərin  bir  çox 
kəşfləri kimi barıt, kağız , mətbəə və kitabın kəşfi də çinlilərin 
adına  çıxılır.  Fakt  isə  budur  ki,  elmə  məlum  ən  qədim  kağız 
kitablar,eləcə  də  mətbəədə  basılmış  kitablar  türkcədir. 
Uyğurustanın  (Şərqi  Türküstanın)  xarabalıqlarından  indiyə 

---

www.elmler.net
 - 
Virtual İnternet R
esurs M
ərkəzi
 
          Bəxtiyar Tuncay        
 Sakların dili və ədəbiyyatı
 
243 
243 
243 
243 
243 
243 
243 
qədər  yüzlərlə  kitab  tapılmışdır  və  bu  gün  də  tapılmaqda 
davam edir 
(86.Xll.4483).
 
İstər  buddist,  istərsə  də  manixeist  mətnlərin  dili  kimi 
uyğur  dili  də  xaqaniyyə  türkcəsidir.  Bu  üzdən  də  onlardan 
öncəki  ədəbiyyat  uyğur  ədəbiyyatı  nümunələri,  bu 
nümunələrin dili də uyğur dili hesab edilir 
(112.269).
 Halbuki, 
uyğurlar Şərqi Türküstana V-Vl əsrlərdə  gəlmişlər və burada 
dövlət  də  (Vlll-lX  əsrlər)  qura  bimişlər 
(112.268).
  Bundan 
öncə  onlar  Şərqi  Avropa  və  Qafqazda  yaşamışlar.  Odur  ki, 
yuxarıda haqqında söz açılan ədəbiyyat uyğurlaraqədərki  türk 
soy və boylarına: saklara, kuşanlılara və hunlara aiddir.  
Konkret  olaraq  buddist  məzmunlu  və  türk  dilli 
ədəbiyyatın  yaradıcıları  olan  saklara  gəlincə,  onlar  uzun 
müddət Hindistanda yaşadıqları və hind mədəniyyətinin təsiri 
altında olduqları üçün dillərinə çox sayda hind mənşəli söz və 
ifadə  keçmişdir.  Elə  bu  üzdən  də  sak  ədəbiyyatı  hind 
kəlmələri  ilə  doludur.  Mahmud  Kaşğarlı  həmin  dili  "xotən" 
(xotan)  dili  adlandırır  və  xotanları  türklərdən  (uyğurlardan) 
fərqləndirərək  onların  ayrı  dili  (ləhcəsi)  və  yazısı  (brahmi?) 
olduğunu,  dillərinin  də  hind  dilinin  təsirinə  məruz  qaldığını 
qeyd edir və daha sonra yazır: 
"Xotənlər  və  kəncəklər  sözün  əvvəlindəki  əlifləri  "h" 
hərfi ilə əvəzləyirlər. Türk dilində olmayan bu hərfi dillərinə 

---