MahirəNərimanqızı
Yüklə 2,89 Kb. Pdf görüntüsü
|
www.elmler.net - Virtual İnternet R esurs M ərkəzi Bəxtiyar Tuncay Sakların dili və ədəbiyyatı 224 224 Sakların guya irandilli olduqlarını hər vəchlə sübut etməyə çalışan bəzi alimlər Buddanın sak olması və brahmi əlifbasının məhz Hindistanın sak hakimiyyəti altında olduğu dövrdə ortaya çıxdığını əldə əsas tutaraq brahmi əlifbası ilə qeydə alınmış, hindavropa mənşəli ölü bir dildə yazılmış mətnləri "sak dili" elan etmişlər. Bu barədə İ.M.Oranski yazır: "Orta Asiya və Çin Türküstanının qədim sak dialektlərinə gəlincə, onlar haqqında, qədim fars yazılarında və qədim yunan müəlliflərinin əsərlərində qorunub saxlanmıĢ bir neçə Ģəxs və yer adından baĢqa, heç bir Ģey məlum deyil- dir... ...XX əsrdə təĢkil edilmiĢ ekspedisiyalar zamanı Xotandan və Çin Türküstanının digər yerlərindən tapılmıĢ, hind brahmi əlifbası ilə yazılmıĢ irandilli mətnlərin (V-X əsrlər) dil hazırdai sak dili hesab edilir." (155.90-91). Şübhəsiz ki, bu fikirləri ciddiyə almaq mümkün deyildir. Çünki müəllif öncə sak dili barədə bir neçə antrponim və toponimdən başqa heç nə məlum olmadığını yazır, o biri tərəfdən də mənşəyi məlum olmayan hansısa ölü dili sak dili elan edir. Halbuki, İssık yazıları sak dilinin əslində türk dili olduğunu birmənalı və təkzib-edilməz şəkildə ortaya qoymuşdur və bu üzdən də brahmi əlifbası ilə (əks istiqamətdə) türkcə yazılmış mətnlərin Hindistan saklarının və www.elmler.net - Virtual İnternet R esurs M ərkəzi Bəxtiyar Tuncay Sakların dili və ədəbiyyatı 225 225 225 225 225 225 225 ümumən sakların dil və ədəbiyyat nümunələri olduğunu çəkinmədən söyləmək olar. Bununla belə, nə qədər qəribə olsa da, irəlidə görəcəyimiz kimi, sakların dilini "xotan" və ya "xotan-sak" dili adlandıran alimlər (155.91;156.223), bu dili İran dillərinə aid etmələrinə rəğmən, haqlıdırlar. Dövrümüzədək ulaşmış buddist məzmunlu türkdilli brahmi mətnlərinin hamısı Çin Türküstanından tapılmışdır. Bu da təbiidir. Çünki bir vaxtlar sakları sıxışdıraraq Hindistana köçə zorlamış başqa bir türk boyu kuşanlar (188.129) e.ə. ll əsrdən etibarən hunların təzyiqi ilə güneyə hərəkət etmək zorunda qalmış, sakları Hindistandan da sıxışdıraraq, onları Türküstana, əsasən də Şərqi Türküstana (Çin Türküstanı, Uyğurustan) köç etməyə məcbur etmiş, özləri isə onların taxt- tacına sahib olaraq böyük bir imperiya qurmuşdular. Sözügedən mətnlər 15 fraqmentdən ibarət olan, müxtəlif mövzuları (din, tibb, təqvim) əhatə edən və hazırda Berlində qorunan mətnləridir (191) ki. onların sak dili nümunəsi olduğuna heç bir şübhə yoxdur. Türkdilli buddist mətnlərin böyük əksəriyyəti dövrümüzədək uyğur əlifbası-na çevrilmiş vəziyyətdə gəlib çatmışdır. Çox güman ki, dili uyğur dili olan bu mətnlərin heç də hamısı brahmi əlifbasından uyğur əlifbasına çevrilmiş qədim sak mətnləri deyildir. Bunların içərisində sonrakı www.elmler.net - Virtual İnternet R esurs M ərkəzi Bəxtiyar Tuncay Sakların dili və ədəbiyyatı 226 226 dövrlərdə buddist kuşanlar tərəfindən yazılan əsərlər də ola bilər: Dövrümüzədək uyğur əlifbası ilə çatan buddist məzmunlu mətnlər bunlardır: 1Beşbalıqdan (Şərqi Türküstan) tapılan, çinli rahib Hüen Tzanqın Vll əsrə aid edilən tərcümeyi-haının Sinqqü Seli Tutunq tərəfindən çincədən türkcəyə X əsrdə tərcümə edildiyi ehtimal edilən 722 sətirlik mətn (192.151-180;193.371-415); 2.Hazırda Paris Milli Kitabxanasında qorunan, hər biri 8 sətir olan 80 səhifədən ibarət olan, X əsrdə qələmə alındığı ehtimal edilən şahzadələr Kalyanamkara və Papamkara haqqında əfsanənin türk versiyası (194.225-272). 3.Buddist "Saddharmapundarika" sutrasının 25-ci, bodisatv Kuan-şi-im Pusar haqqında hissəsinin Şin versiyasının çincədən türkcəyə tərcüməsi. 224 sətirlik nüsxəsi Sankt-Peterburqda, 60 sətirlik nüsxəsi Berlində, 61 və 11 sətirlik nüsxələri Maynsda qorunur (195); 4. "Altun Yaruq" (Qızıl şüa) sutrasının 96 sətirlik 3-cü kitabı (196.193-207); www.elmler.net - Virtual İnternet R esurs M ərkəzi Bəxtiyar Tuncay Sakların dili və ədəbiyyatı 227 227 227 227 227 227 227 5. 54 səhifəlik buddist məzmunlu mətn (196.208-210); 6. "Altun Yaruq". S.Malov tərəfindən Çinin şimal- qərbindən Suçjoudan 1910-cu ildə əldə edilib. X əsrdə Sinqqü Tutunq tərəfindən çincədən türkcəyə tərcümə edildiyi iddia edilir (118.297- 315;197); 7. Tişastvustiksutranın türk versiyası. Sankt Peterburqda qorunur. Tərcümə olduğu iddia edilir, fəqət hansı dildən tərcümə olduğu deyilmir (198); 8. Buddist tövbə duasının iki ayrı nüsxəsinin fraqmentləri (199.432-450); 9. Berlin kolleksiyasında qorunan 133 və 129 sətirlik 2 fərqli buddist mətn (200.323-356); 10. "Sekiz yükmək" sutrasının 466 və 26 səhifəlik iki fraqmenti (201.92-192); 11. İblis Atavaka haqqında əfsanə. 12 səhifə, 566 sətir (202); 12.Buddist məzmunlu yaı fraqmenti (203); 13. Səkkiz buddist əfsanəsinin fraqmentləri (204); 14. Dörd buddist əfsanəsi. 719 sətir (205.675-727). Yüklə 2,89 Kb. Dostları ilə paylaş:
|