www.elmler.net
-
Virtual İnternet R
esurs M
ərkəzi
Bəxtiyar Tuncay
Sakların dili və ədəbiyyatı
236
236
"Burxan oğlu Tolpı Tüzün Uğan zahidin
ƏlədüĢməz müqəddəs yaxĢılıqlarını öyən Ģerdən
Burk-Ģark (?) edib onun on yaxĢılığını mən-Astanq
özüm
Savab qazanmaq üçün qoĢduğum hissə baĢladı."
(118.214).
Budda özünü peyğəmbər elan edəndə onun 29 yaşı var
idi. Təbii ki, o, həmin dövrə qədər evlənməmiş
və övlad sahibi
olmamış ola bilməzdi, çünki o şahzadə idi və şah nəslini
davam etdirməklə mükəlləf idi. Fəqət buddist ədəbiyyatda
onun ailəsindən və övladlarından söz açılmır. Lakin onun
gerçəkdən də Tolpı Tüzün adında oğlunun olduğunu dolayısı
ilə təsdiqləyən çox maraqlı bir fakt var.
Məlum olduğu kmi, Budda (Burxan) öz dinini
yaradarkən, hinduizmdən çox şeyi o cümlədən ölülərin
yndırılması adətini qəbul etmişdi. Buddizmdə də hinduizmdə
olduğu kimi, kişinin meyidinə od vuran onun böyük oğlu
olmalı idi. Buddist əfsanələrdə Buddanı yandıran adamın adı
Drona
(220.98)
kimi çəkilir və bizcə, bu ad "Tüzün"
antroponiminin zamanla və yad dillərin təsiri ilə dövrümüzə-
dək çatan təhrif edilmiş formasıdır.
www.elmler.net
-
Virtual İnternet R
esurs M
ərkəzi
Bəxtiyar Tuncay
Sakların dili və ədəbiyyatı
237
237
237
237
237
237
237
Buddanın oğlunun varlığına və gerçək adına gəlincə,
səhv etmiriksə, Astanq Kalam Keysinin ona həsr etdiyi iki şeri
bu baxımdan istisnadır:
"...Alka üç ödki utmıĢlarnınq yorığları
ArıĢ, arığ kut kolunçuğ tolun bütkərip
Ayağuluğ Tolpı Tüzün yolı özə
Adruk, uluğ tuyunmakığ tuyunayın."
(118.202).
Tərcüməsi:
"Hər üç zaman qaliblərinin hərəkətlərini,
Saf, təmiz niyazı bütünlüklə yerinə yetirib
Hörmətli Tolpı Tüzün yoluyla
Müqəddəs, böyük idrakı dərk edək."
(118.206).
Sözügedən şairin öyərək göylərə qaldırdığı və
ilahiləşdirdiyi bu şəxsin adına digər ədəbi nümunələrdə rast
gəlinmir. Bu da təbiidir. digər dinlərdə olduğu kimi,
buddizmdə də peyğəmbərin övladı olmaq həmin şəxsə
başqaları qarşısında heç bir üstünlük vermir. İnsanların
üstünlük dərəcələri onların imanının səviyyəsi ilə ölçülür. Elə
bu üzdən də Burxan oğlu Tolpı Tüzün Uğan barədə
mədhiyyələr yazmağa heç bir ehtiyac olmamışdır və üstəlik də
bu, Budda dininin vacibiyyətləri sırasına daxil deyildir.
Şerlərin məzmunundan göründüyü kimi, Burxanın
oğlu buddizm dininin böyük din adamlarından biri kimi
www.elmler.net
-
Virtual İnternet R
esurs M
ərkəzi
Bəxtiyar Tuncay
Sakların dili və ədəbiyyatı
238
238
tanınmışdır. Fəqət hər dövrdə belələrinin sayı o qədər çox
olmuşdur ki, onların hər birini yalnız öz müasirləri və
ardıcılları mədh etmişlər. Hər dövrdə mədh edilən yalnız
Buddanın (Burxanın) özü idi. Odur ki, Tolpı Tüzün Uğanı
tərifləyərək göylərə qaldıran Atsanq Kalam Keysi, şübhəsiz
ki, onun müasiri olmalıydı.
Deməli, Astanq Kalam Keysi Buddanın (Burxanın)
oğlunun müasiri olmuşdur, yəni e.ə. V əsrdə yaşamışdır və
onun şerləri də e.ə. V əsr sak dilinin və ədəbiyyatının
nümunəsidir. Hər halda, o, şerini yazanda artıq Burxan
(Budda) həyatda yox idi. (O, səksən yaşında ölmüşdür.) Bu,
aşağıdakı misralardan məlum olur:
"Sarvaartasıdı tiqin ad önqdünlüq
Səkiz on yaĢ yaĢamıĢın körkitmiĢ erür.
Sartavahı yolçu yirçi aĢiça yimə
Sanı yüz minq koldınayut yıl, ay yaĢayur."
(118.211).
Tərcüməsi:
"Sarvarthasiddha öncədən Ģahzadə adı ilə
Səksən yaĢ yaĢayacağını göstərmiĢdi.
Və ya sartavahı yolçusu, yolçubaĢı adı ilə
Yüz min kotu nayuta ili, ayı yaĢamıĢdır."
(118.215).
Hər iki şerdən gətirdiyimiz misallardan da göründüyü
kimi, bu şerlərdə misraların sonları öz aralarında qafiyələnmir.
www.elmler.net
-
Virtual İnternet R
esurs M
ərkəzi
Bəxtiyar Tuncay
Sakların dili və ədəbiyyatı
239
239
239
239
239
239
239
Yəni bu şerlər sonuyumlu yox, önuyumludur. Eyni halı
Pratyaya Şiri və Kiki kimi digər buddist şairlərin də
əsərlərində müşahidə etmək mümkündür.
Pratyaya Şiridən bir nümunə:
"UtmıĢlarnınqvısayı Buda Avatansana
Uluğ kölünqü sundurta uz tiripnomlamıĢ,
Uğanlarnınğ on kut kolunç yozığı bu nomuğ
Una ani iyin kəziqçə okıdı sözlərim."
(118.193).
Tərcüməsi:
"Qaliblərin viĢayası Budda Avatnısaka
Böyük taĢıt sutrasında yaxĢıca düzülüb yorulmuĢ,
Ġlahilərin on səadət arzusunun yozumu olan bu
qanuna.
Odur ki, bunun üçün sıra ilə oxuyub izah edək."
(118.195).
Kikidən bir nümunə:
"Etüzlərinqə yaraĢı
Erdiniliq idiq tüməkin
Enqəyü yoz yoçan yarudur
Esrinqü yaruklar önmiĢin..."
(118.219).
Tərcüməsi:
"Vücudlarına yaraĢan
Cövhərlərdən hər cür bəzəklərdə