Мавзу 1: пeдaгoгикaнинг умумий асослари

2.4. Shaxs rivojlanishiga ta’sir etuvchi omillar.
Tug‘ilgan inson shaxs bo‘lib shakllanishi lozim. Bu jarayon bir qancha omillar ta’sirida sodir bo‘ladi va muayyan qonunlarga bo‘ysunadi. Odatda shaxs shakllanishi uchun uchta asosiy omillar tan olinadi. Bular irsiyat, atrof-muhit va tarbiyadir. Ushbu omillarning hech biri vaziyat va sharoitlarga bog‘liq bo‘lmagan holatda mustaqil ravishda shaxs shakllanishiga ta’sir eta olmaydi. Bundan tashqari ba’zi omillar faolroq, muntazamroq ta’sir ko‘rsatadi va kishilarning ongli irodasiga bo‘ysunadi boshqalari esa boshqarilishi qiyin bo‘lgan omillardir. Ba’zi omillarning ta’siri stixiyali ravishda sodir bo‘ladi va shaxs tarbiyasi bilan shug‘ullanuvchi ayrim kishilarning irodasiga, tashkilotchilik qobiliyatlarida va boshqalarda bog‘liq bo‘lmaydi.
Tarbiyaga shaxsni uning his-tuyg‘ularini xarakterini, jismoniy rivojini, xulq-atvorini muayyan yo‘nalishda shakllantirish maqsadida kishilar bir-biriga ta’sir ko‘rsatadigan ijtimoiy hodisa deb qarash lozim. Pedagogika sohasining yetuk olimlari ijtimoiy omilning hal qiluvchi ahamiyatiga ega ekanligini himoya qiladilar, shaxs yaxshi yoki yomon bo‘lib tug‘ilmaydi. Balki, tarbiyaning ta’siri ostida yaxshi yoki yomon bo‘lib o‘sadi deb isbotlaydilar. Xo‘sh shaxs tarbiyasi uchun ta’sir etuvchi omillar qaysilaridan iborat? Bu asosan uchta omilni tashkil etadi. Biologik omil, atrof - muhit va tarbiyadagi omillardan iboratdir.
Biologik omil. Bu omilning ta’sirini avvalo shuning uchun e’tiborsiz qoldirib bo‘lmaydiki, shaxs tirik organizmdir, uning hayoti biologiyaning umumiy qonunlariga ham, yoshlar anatomiyasi va fiziologiyasining maxsus qonunlariga ham bo‘ysunadi. Hayotning muayyan davrlarida shaxsning ayrim organlari va butun bir organlar sistemasining tuzilishida va funksiyalarida o‘zgarishlar yuz beradi. Shaxsning sog‘liq holati va bu holat ko‘p yoki oz muddat buzilib turishi biologik omilga taalluqli. Shaxs hayotida nerv faoliyatining individual va tipologik xususiyatlari, yosh va jinsiy jihatdan bo‘lgan tafovutlar katta rol o‘ynaydi, ular oldida irsiy emas, balki tug‘ma xususiyat va tafovutlardir. Organizmning biologik yetilishi qonunlarga asoslanadi. Bu qonun muhitning ba’zi bir tarbiyaviy ta’sirlariga turli darajada bo‘ysungan holda amal qilishi kerak. Lekin shaxs organizmining biologik hayoti uning psixik rivojlanishini bevosita belgilab bermaydi va shu bilan birga, unga nisbatan mutlaqo betaraf va befarq hodisa bo‘lib ham qolmaydi. Biologiyaning asosiy tushunchasi bo‘lgan irsiyatning roli olimlar tomonidan jiddiy muhokama qilinib kelinmoqda. Ilmiy izlanishlar shuni ko‘rsatmoqdaki, ota-ona organizmining uzoq muddat bir xil sharoitda yashash natijasida mustahkam o‘rnashib qolgan xossalari irsiyat yo‘li bilan o‘tadi. Abu Ali Ibn Sino oila tarbiyasida ota-onaning o‘rniga alohida to‘xtalib quyidagi fikrni ilgari suradi: “Bola tug‘ilgach, avvalo, ota-onaga yaxshi nom qo‘yishi, so‘ngra esa uni yaxshilab tarbiya qilishi kerak. Agar oilada tarbiyaning yaxshi usullaridan foydalanilsa, oila baxtli bo‘ladi”.
Bola shaxsining rivojlanishiga naslning ta’siri deganda ota-onalarga o‘xshashlikni ifodalovchi biologik belgilarni takrorlanishini tushunmoq kerak. Har bir bola ota-onasidan ba’zi bir biologik belgilarga ega bo‘lgan holda dunyoga keladi; ya’ni: tananing tuzilishi, sochining, ko‘zining, terisining rangi, bo‘yi-basti, qaddi-qomati, nerv tizimining xususiyatlari.
XVI asrda vujudga kelgan preformizm oqimi namoyondalarining fikricha, odam bolasi ona pushtidaligidayoq bo‘lajak shaxsga xos barcha xususiyatlarga ega bo‘ladi, rivojlanish ana shu xususiyatlarning miqdoriy ko‘payib borishidan iboratdir.
Amerikalik pedagog va psixolog E.Torndaykning fikricha, shaxsning barcha xususiyatlari, shu jumladan ong va aqliy qobiliyat ham nasldan-naslga o‘tadi, go‘yo odamning boshqa a’zolari kabi qobiliyat ham tabiatdan berilgandir.
Ma’lum bir oilalardagi qobilyatlarning nasldan-naslga o‘tishi haqida gapirganda ko‘pincha, tegishli qobiliyatlarning rivojlanishi uchun qulay imkoniyat yaratayotgan oilaviy sharoitni hisobga olmaydilar.
Insonning rivojlanishi irsiy dasturlari determinirlangan (ma’lum bir sababga asoslangan) va o‘zgaruvchan qismlarni o‘z ichiga oladi, ular insonni inson ekanligini bildiruvchi umumiylik, hamda ularni bir-biriga o‘xshamaydigan o‘ziga xoslikni belgilaydi.
Irsiy xususiyatlarga asab tizimi xususiyatlari ham kiradi. Ota-onalarning nerv faoliyatidagi kamchiliklari, shu jumladan, patologik kamchiliklar - ular psixik asab buzilishlari va kasalliklarni (masalan, shizefreniya) keltirib chiqaradi va avloddan-avlodga o‘tadi. Qon kasalliklari (gemofiliya), qand diabeti, ba’zi endokrinik kasalliklar (bo‘y gipofizining buzilishi) ham irsiy xarakterga ega. Avlodga alkogolizm va ota-onalarning narkomanligi ham salbiy ta’sir ko‘rsatadi.
Insonning rivojlanish qonuniyatlarini tadqiq qilishning pedagogik aspekti uch asosiy muammoni o‘rganishni talab etadi, bu - intellektual, maxsus, va axloqiy xususiyatlarning irsiy o‘tishi.
Taniqli genetik akademik N.P.Dubinin normal miya uchun genetik bog‘lanish yo‘q, deb hisoblaydi va intellekt ota-onadan farzandga o‘tadi, degan keng tarqalgan fikr ilmiy-tadqiqot natijalariga muvofiq kelmaydi (ya’ni bu fikr noto‘g‘ri).
Maxsus sifatlarning irsiy o‘tishi. Fiziologiya va psixologiya fanining ko‘rsatishicha inson bolasi tayyor qobiliyat bilan emas, balki biror bir qobiliyatni rivojlanishiga ta’sir etadigan imkoniyatlar, ya’ni shaxs xususiyatini ifodalaydigan layoqat bilan tug‘iladi. Tug‘ma layoqat go‘yo mudroq holda bo‘lib, uni rivojlanishi uchun qulay muhit kerak. Agar bola o‘z layoqatiga mos sharoitda o‘sib zarur faoliyat bilan shug‘ullansa layoqat erta ko‘rinib rivojlanishi, aksincha bunday bo‘lmasa yo‘q bo‘lib ketishi mumkin. Ma’lum bir faoliyat turiga bo‘lgan layoqat maxsus deb ataladi. Maxsus layoqatga ega bolalar (layoqat - bu qobiliyatni rivojlantirish imkoniyati) tanlagan faoliyatda jadal sur’atlarda yuqori natijalarga erishadilar. Maxsus layoqat deb musiqa, ijod, sport, tilga va boshqalarga bo‘lgan layoqat tushuniladi.
Psixik - aqliy sifatlarning irsiy o‘tishi o‘ta muhim. Uzoq vaqt davomida shaxsning psixik xususiyatlari irsiy o‘tmaydi balki organizmning tashqi muhit bilan o‘zaro ta’siri jarayonida paydo bo‘ladi, degan fikr bo‘lgan.
Farzandlar o‘z ota-onalarining axloqiy sifatlarini olmaydilar (insonning genetik dasturlarida ijtimoiy xulq-atvor haqida ma’lumotlar yo‘q). Qadimda yangi tug‘ilgan chaqaloqning qalbi toza qog‘oz, unga hayot o‘z chizgilarini chizadi, deb hisoblashgan. Insonning kim bo‘lib voyaga yetishi to‘liq uni o‘rab turgan muhit va tarbiyaga bog‘liq.
Demak, boladagi irsiy belgilarni o‘sishi, muhitga va yashash sharoitidagi tarbiyaga bog‘liq. Masalan: Navoiy onasidan shoir, Ulug‘bek astranom, Ibn Sino tabib bo‘lib tug‘ilmagan. Ulardagi bu qobiliyatlarni rivojlanishiga iste’dodga aylanishiga ijtimoiy muhit, ta’lim va tarbiya sabab bo‘lgan.