Мавзу 1: пeдaгoгикaнинг умумий асослари

Jismoniy tarbiya o‘quvchisi va trenerning shaxsiy namunasi. Tarbiya ishida o‘qituvchi va trenerning obro‘si katta kuchdir. Chunki bolalar uchun ularning har bir hatti-harakati namunadir. Bu holat o‘qituvchi-trenerlardan bolalarga nisbatan juda ziyrak munosabatda bo‘lishni talab etadi. Shuning uchun o‘qituvchi va trenerlar o‘z faoliyatidagi bilim, ko‘nikma va malakalarni puxta o‘zlashtirishi bilan birga axloqli, odobli nazokatli bo‘lmog‘i, o‘z tarbiyasidagi bolalarni sevmog‘i, hurmat qilmog‘i, o‘quvchilar o‘rtasida katta obro‘ qozonmog‘i kerak. O‘qituvchi o‘nlab bolalar ko‘z tashlab turadi. Odamning hayotidagi hamma o‘zgarishlarga bolalarning ko‘zidek juda diqqat bilan, ziyraklik bilan nazar tashlab turadigan va ularni darrov payqab oladigan narsa yo‘q, hamma nozik narsalarni bolalar ko‘zidek hech kim darrov payqab ololmaydi. Buni esda tutmoq kerak. Agar o‘qituvchi, o‘zi ilgari surgan axloqiy tamoyillarga o‘zi rioya qilmasa, o‘quvchilar bu axloqiy tamoyillarning to‘g‘ri va hayotiy ekanligiga ishonmaydilar.
O‘quvchi o‘qituvchining aytgan yaxshi fikrlariga emas, balki uning yomon qiliqlarga ergashishi mumkin. O‘qituvchi faqat sinfda va maktabdagina emas, hamma joyda muallim bo‘lib qolmog‘i lozim. Yuqorida bayon qilingan fikrlar, sport trenirovkalariga ham bevosita taalluqlidir.
2.Faoliyat jarayonida ijtimoiy xulq tajribalarini shakllantirish usullari. Bu guruhga ijtimoiy xulq bilan bog‘liq tajribalarni orttirishga xizmat qiladigan usullar kiradi.
Bular yordamida o‘quvchida axloqiy odatlar hosil bo‘ladi. O‘quvchining xulqida tarbiyaning mazmuniga muvofiq axloqiy, estetik mehnat qilish odatlarini hosil qilish lozim. Bunday odatlar asosan faoliyat zaminida tarkib topadi. Demak bola shaxsini ifodalaydigan ijtimoiy xulq odatlarini hosil qilish uchun uni faoliyatga jalb etish yo‘li bilan ijtimoiy aloqalar sharoitiga qo‘yamiz va xarakteri, individual xususiyatlarini belgilaydigan odatlar hosil qilamiz. Bu guruh usullarga vazifalari bir-biridan farq qiladigan juda ko‘p usul va yo‘llar kiradi.
Masalan: O‘quvchiga ijobiy xatti-harakatlarga undash maqsadida talab qo‘yish, jamoatchilik fikridan foydalanish, o‘rgatish, mashq qildirish, unda odatlar hosil qiladi. O‘quvchi egallagan ijobiy tajribalarni mustahkamlash maqsadida musobaqa, topshiriqlar berish yo‘llaridan foydalanish mumkin.
Bu usullarning asosiy vazifasi bolalarda axloqiy xislatlarni tarkib toptirish uchun ularni zarur bo‘lgan jamoa munosabatlar sharoitiga qo‘yish yo‘li bilan ularda amaliy tajribalar hosil qilishdan iborat. Tarbiyada samarali natijaga erishmoq uchun bolalar hayotini yo‘lga qo‘yish, ularni turli ijtimoiy faoliyatga jalb etish g‘oyatda muhim. Bu guruhga kiradigan usullardan foydalanish tarbiyachining tashkilotchilik tajribasi va mahoratiga bog‘liq.
Tarbiyachi tomonidan bolalar hayotini ma’lum pedagogik maqsadni ko‘zda tutib tashkil qilish orqali ularni faoliyat jarayonida o‘z tengdoshlari bilan muomala qilishga o‘rgatish, o‘zaro to‘g‘ri munosabat tajribasini egallash, ijtimoiy xulqqa oid odatlar hosil qilish mumkin bo‘ladi. O‘quvchilar faoliyati mazmuniga o‘yin, ijtimoiy foydali mehnat, ijtimoiy ishlar, xilma-xil topshiriqlar, bolalarning hayot va xulq rejimlarini kiritamiz. O‘quvchi ana shu jarayonda qatnashib jamoa aloqalar olamiga kiradi, ma’suliyat, javobgarlik talablarga bo‘ysunish va bajarish, ishda tashabbus ko‘rsatish va ijod qilish, turli xil vaziyatlarda o‘zini tutish, yonidagi o‘rtoqlarining fikri bilan hisoblashish, o‘zaro yordam va hamkorlik kabi ajoyib sifatlarni egallab oladi.
Faoliyatda tarbiyachi mashq qildirish, o‘rgatish, odob berish usullaridan foydalanadi. Ijtimoiy foydali mehnat jarayonida bolalarda mehnatga, o‘rtoqlik va do‘stlik tuyg‘usi, sof ko‘ngillilik jamoat mulkini ko‘zqorachig‘idek saqlash kabi axloqiy fazilatlar tarkib topadi.
Bolalar mehnatda qiyinchiliklarni yengishga o‘rganadilar. Mehnat ularda eng yaxshi fazilatlar tarbiyalashga yordam beradi. Jamoa mehnat qilish bolada hamjihatlik birgalikda ishlashda o‘rtoqlarcha yordamlashish, intizomlilik kabi fazilatlar tarkib topishiga imkon beradi. Ijtimoiy ishlarni bajarish o‘quvchilarda bir-biriga yordam berish va jamoada javobgarlikni sezish kabi hislarni o‘stiradi. O‘quvchilarning maktabda va maktabdan tashqari paytlarda olib boradigan ijtimoiy foydali ishlari hammadan burun maktabning o‘quv tarbiya maqsadlariga bo‘ysunmog‘i, o‘z xarakteri, mazmuni bilan ma’lum yoshdagi o‘quvchilar talab va qiziqishlariga javob bermog‘i, ularning kuchi yetadigan bo‘lmog‘i kerak. Ijtimoiy foydali ishlar o‘quvchilar o‘rtasida har bir o‘quvchining individual xususiyatini hisobga olib, barobar taqsimlanmog‘i lozim.
Ijtimoiy-foydali ishlarning eng muhimlaridan biri bolalarning ishlab chiqarishda ishtirok etishidir. U mehnat darsida maktab uchun foydali buyumlarni tayyorlashdan tortib, ishlab chiqarishda qatnashishgacha bo‘lgan yo‘lni bosib o‘tadi.
Maktab sharoitida ijtimoiy-foydali ishlar: maktab atrofini ko‘kalamzorlashtirishda ishtirok etish, qog‘oz parchalari, temir-tersaklar to‘plash, shuning kabi xilma-xil ishlardir.
Bolalar hayotida turli o‘yinlar va sport mashg‘ulotlari g‘oyat katta o‘rin tutadi. Mahorat bilan to‘g‘ri uyushtirilgan o‘yinlar o‘quvchilarda jamoada hamjihatlik tuyg‘ularini tarbiyalash vositalaridan biridir. O‘yin bolalarni intizomlikka va uyushqoqlikka o‘rgatadi.
Bolalarning o‘yinlarida ko‘pincha katta yoshdagi kishilarning ijtimoiy hayoti aks etadi. Masalan: boshlang‘ich maktab bolalari “Bolalar bog‘chasi”, “Maktab”, “Temir yo‘l” kabi o‘yinlarni jon dillari bilan o‘ynaydilar. Bu o‘yinlarning manbai bolalarning tevarak-atrofdagi hayotga qiziqishi va unda faol ishtirok etishga intilishidir.
O‘quvchilar hayotida turli harakatli o‘yinlar, fizkul`tura va sport o‘yinlari g‘oyat katta ahamiyatga ega. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari ko‘pchilik o‘ynaydigan o‘yinlarda bajonidil qatnashadilar. Yuqori sinf o‘quvchilari harakatli sport o‘yinlarini (voleybol, basketbol va boshqa.) sevadilar. Ular sinf o‘quvchilari odatda guruh, komanda sport kollektiviga birlashadilar. O‘yin jarayonida vazifalar aniq taqsimlanadi, mustahkam intizom o‘rnatiladi, do‘stlik aloqalari mustahkamlanadi.
Sport o‘yinlari o‘quvchilarning sog‘ligini mustahkamlash bilan bir qatorda ularning irodasini va ma’naviy sifatlarini tarbiyalashga katta ta’sir etadi. O‘rta va yuqori sinf o‘quvchilari aqliy jihatdan o‘stiradigan, yuksak axloqiy fazilatlarni tarbiyalaydigan o‘yinlarda ishtirok etadilar. Masalan: jamoa bo‘lib adabiyotga, matematikaga oid topishmoqli o‘yinlarda (viktorina) ishtirok etish o‘tkir zehnlilar mushoirasi kabi o‘yin mashg‘ulotlar bolalarning saviyalarini oshiribgina qolmay, balki ularda tashabbuskorlik va ijodiy qobiliyatni ham o‘stiradi.
Katta va o‘rta yoshdagi bolalar orasida rebusslar, krossvordlar tuzish, topishmoqlar to‘qish va javob topish kabi o‘yinlar keng tarqalgan. Hozirgi kunda qiziqarli startlar, spartakiada va turnirlar alohida o‘rin tutadi.
Ota-onalar va o‘qituvchilar rahbarligida o‘quvchilar hayotini yo‘lga qo‘yish va ularni turli xil faoliyatga jalb etish tufayli munosabatlar tajribasi ko‘payib boradi, his-tuyg‘ular rivojlanadi, ijtimoiy xulq ko‘nikma va odatlar hosil bo‘ladi, mustahkamlanadi. Yuqorida aytilganlar, faoliyat jarayonida ijtimoiy xulq tajribalarini shakllantirish usullari guruhining usullari yordamida kengroq yoritiladi.