Мавзу 1: пeдaгoгикaнинг умумий асослари

Mavzu yuzasidan tayanch iboralar
Tarbiya, tarbiya maqsadi, tarbiya jarayoni, tarbiya qonuniyatlari, tarbiya usullari, ko‘p qirrali jarayon, uzoq muddali jarayon, uzluksiz jarayon, yaxlit tizimli jarayon.
Nazorat savollari:

1. 
   Tarbiya tushunchasiga ta’rif bering.
   
2. 
   Tarbiyaning maqsadi nima?
   
3. 
   Tarbiya mazmuni va uning jismoniy tarbiya va sportdagi ahamiyati qanday ?
   
4. 
   Tarbiya maqsadi qanday shakllanadi?
   
5. 
   Tarbiya jarayoni o‘ziga xos xususiyatlarini ko‘rsating.
   
6. 
   Jismoniy tarbiya va sport faoliyatida tarbiya jarayonining o‘ziga xos xususiyatlari.
   

7-MAVZU.JISMONIY TARBIYA VA SPORT SOHASIDA QO‘LLANILADIGAN TARBIYA METODLARI.


7.1.Jismoniy tarbiya va sport sohasida qo‘llaniladigan tarbiya metodlari.
Sport faoliyati jismonan kuchli, mard, vatanparvar insonni tarbiyalashga ko‘maklashadi. Pedagogik talablar va pedagogning rahbarligi qo‘yilmagan va salbiy motivlar jamoadagi nosog‘lom munosabatlar xudbinlik, takabburlik va bir qancha salbiy illatlarni paydo bo‘lishiga olib keladi.
Axloqiy tarbiya metodlari - bu shaxsda axloqiy dunyoqarash, axloqiy ong, e’tiqod, his-tuyg‘u va xulq – atvor qoidalarini tarkib toptirish maqsadida o‘qituvchi, trener va jamoa tomonidan qo‘llaniladigan tarbiyaviy ta’sir ko‘rsatish usulidir.
Tarbiya metodlarini to‘g‘ri tanlanganda tarbiyalanuvchilarning unga javoban harakatlari tarbiyaviy vazifalarni hal qilishda pedagog trenerga yordam beradi. Bunday metodlarni tanlash esa tarbiyaviy faoliyatning vazifa va mazmuniga, shug‘ullanuvchilarining individual xususiyatlari hamda pedagog, trenerning pedagoglik mahorati darajasiga bog‘liqdir.
Zamonaviy pedagogikada tarbiya ishini tashkil etish shakllari (jamoaviy, guruh bo‘lib, yakka tartibda) va o‘quv tarbiya jarayonnni tashkil etish shakllari (dars, musobaqa. estafeta, sport tadbirlari, sport to‘garaklari, sport klublari, o‘quvchilar ilmiy uyushmalari, sayyohatlar) farqlanadi.
Tarbiyaviy ish shakllari tarbiyalanuvchilar jamoasi faoliyatini tashkil qilishda ularning ongiga, hissiyotlariga va xulqlariga ta’sir qilishda muhim ahamiyat kasb etadi.
Tarbiyaviy shakllarni amalga oshirishda quyidagi bosqichlar bosib o‘tiladi.

1. 
   Pedagogik maqsad: Jismoniy tarbiya o‘qituvchisi va trener tomonidan tarbiyaviy shakl tanlanadi va maqsad va vazifalar belgilanib, suhbat yo‘nalishini tanlanadi.
   
2. 
   Birgalikda loyihalash: Tanlangan shakl uchun jamoaviy ijodiy faoliyatni yo‘lga qo‘yish hamkorlik, do‘stona munosabatlarni shakllantirish.
   
3. 
   Ishni tayyorlash pedagogik jarayondagi eng ma’suliyatli bosqichdir.
   
4. 
   Ishni o‘tkazish keyingi tahlil uchun asosdir.
   
5. 
   Refleksiya (o‘tkazilgan ish tahlili).
   
6. 
   Yaqin oradagi natijalar. Bu bosqichda jamoa hamda uni tashkil etuvchi shaxslar shakllanishining zarur sharti hisoblanadi. Uning maqsadi – hamkorlik an’analarini shakllantirish jamoaning quvnoq hayoti va kelajagini qo‘llab quvvalashdan iborat.
   

Hozirgi kunda pedagog tomonidan tashkil etilishi va o‘tkazilishi mumkin bo‘lgan tarbiyaviy shakllari quyidagilardir.

1. 
   Musobaqalar
   
2. 
   Estafetalar
   
3. 
   Treninglar
   
4. 
   Birgalikda o‘tkaziladigan sport bayramlari
   
5. 
   Mavzuli kechalar
   
6. 
   Tanlovlar
   
7. 
   Festivallar
   
8. 
   Axborot soatlari
   
9. 
   Tarbiyaviy soatlar
   
10. 
    Tarbiyaviy tadbirlar
    

Tarbiyaviy shakllar jarayonida aqliy, axloqiy va estetik tarbiya vazifalarini hal etish uchun juda katta imkoniyatlar bor. Bu vazifalarni hal etish shaxsni har taraflama kamol toptirish omili sifatida tarbiyaning rolini kengaytirib, bevosita tarbiyaning o‘z muvaffaqiyatini ta’minlaydi. Ma’naviy va jismonan har tomonlama kamol topgan shaxslargina takomillashgan jamiyat quruvchilari bo‘lishi mumkin. Barkamol insonni tarbiyalash tarbiyaviy shakllar to‘g‘ri tashkil etilgan sharoitda amalga oshadi. Har tomonlama rivojlangan shaxs bo‘lib, yetishish biologik hamda ijtimoiy qonuniyatlar talabidir. Insonning jismoniy barkamolligi uning ruhiy kamoloti bilan uzviy bog‘liqdir. Odamning ruhiy dunyosi tashqi ta’sirlar, ijtimoiy muhit hamda insonning atrofidagi sharoitlarni o‘zgartirishga qaratilgan harakati tufayli shakllanadi. Insonning jismoniy tarbiya va sportdagi yutuqlari, rekordlari, oliy darajadagi harakat va ko‘nikmalari shakllanishi sportchining aqliy, axloqiy, ma’naviy estetik va g‘oyaviy - siyosiy shakllanishi bilan uzviy bog‘liq bo‘lganda qadr - qimmatga ega bo‘ladi. Har tomonlama umumiy jismoniy tayyorgarlik inson kamolotining asosiy qonuniyatlaridandir. Jismoniy fazilatlarning takomillashuvi oliy darajadagi harakat malaka va ko‘nikmalarini shakllanganligi maxsus jismoniy tayyorgarligini amalga oshirish imkoniyatini beradi. Sportda rekordlar ketidan quvish yoki shuhratparastlik xislati shaxsni xar tomonlama rivojlantirish tamoyilini buzadi, va natijada jamiyat uchun xos bo‘lmagan axloqsiz sportchilar shakllanadi. Shuning uchun olib borilayotgan tarbiyaviy ishlarni o‘z vaqtida amalga oshirish zarur.
Tarbiya jarayoni to‘xtovsiz va tizimli davom etadigan jarayon bo‘lib, unga pedagog, tarbiyachi rahnomalik qiladi va tarbiyaning ayni vaqt uchun zarur bo‘lgan maqsadini, shu maqsadni hal etishga xizmat etadigan faoliyatni belgilaydi. Tarbiyalanuvchilarning ushbu faoliyatga aktiv ishtirok etishini ta’minlab, ular o‘rtasida ijtimoiy, jamoa, o‘rtoqlik aloqalari va munosabatlari uchun sharoit yaratadi.
Tarbiyani yaxshi yo‘lga qo‘yish uchun uning harakatlantiruvchi kuchini, tarbiya jarayoni manbaini yaxshi bilish va hisobga olish muhimdir. Bu tarbiya jarayonidagi ichki va tashqi qarama-qarshiliklardan iboratdir. Masalan, tarbiyalanuvchining odobliligi, yetukligi bilan unga qo‘yiladigan talab o‘rtasidagi farq tarbiyachi va jamoa ta’siriga shaxsning o‘z pozitsiyasi, ya’ni munosabati tarbiya jarayonining ichki qarama-qarshiligi bo‘lsa, tarbiyachining talablari bilan shaxs mikromuhit ta’siri o‘rtasidagi uzilish tashqi qarama–qarshilikdir. Yana shuni e’tiborga olish kerakki, tarbiyada tarbiyalanuvchining tarbiyalanganlik darajasini ham e’tirof etish lozim. Bordi-yu, bu masala unutilib qo‘yilsa, tarbiya jarayonida yana qarama-qarshiliklar vujudga keladi. Masalan, tarbiyalanuvchilarning faoliyatida faol ishtirok etishlarini ta’minlash uchun shu faoliyat nima uchun, qaysi maqsadda, qancha muddatda bajarilishini ularning ongiga yetkazish, bajarish usuli va natijasini hisobga olishda esa o‘zlariga havola qilish ma’qulroqdir. Bordi-yu, yaxshi faoliyat turi tavsiya qilinganda ularning onglilik va ishni bajarishga tayyorgarlik darajasi hisobga olinmasa, uni bajarish istagi uyg‘otilmasa, tarbiyachining urinishlari befoyda bo‘ladi, talabalar passiv, behafsala bo‘lib qolaveradilar.
Tarbiya usullarida har tomonlama shaxsni shakllantirish maqsadida shaxs ongi, his tuyg‘ulari, irodasi va munosabatlar sistemasiga ta’sir ko‘rsatish usulini tushunish kerak
Tarbiya usullari ham ma’lum bir elementlarga bo‘linib tarbiya usullari deb yuritiladi. Masalan, pedagog tarbiyalanuvchiga biror bir vazifani topshirdi. O‘z navbatida bu vazifani bajarish uchun ko‘rsatmalar beradi. Bu ko‘rsatmalar va tushuntirish maxsus holda metodik usul sifatida namoyon bo‘ladi. Tarbiya usullari va vositalari o‘zaro mustahkam bog‘liqdir. Tarbiya usullari shaxsga ta’sir ko‘rsatishdan iborat emas. Tarbiya ikki tomonlama jarayon bo‘lib pedagog tarbiyachi faoliyati bilan talaba faoliyatini birlashtiradi.
Talabalarning tarbiyaviy ta’sirga faol tayyor bo‘lishiga erishish uchun buni muayyan sharoitga qo‘yish, uning faol faoliyatini tashkil etish lozim. U yoki bu tarbiyaviy vazifalarni hal etishning muvofiq tashkil etilgan metodik yo‘llari tarbiya vositalari deb yuritiladi. Talabalar bilan tarbiyaviy ishda foydalaniladigan vositalar bunda televidenie, radio, kitoblar shaxslar jalb qilinadigan faoliyat turlari tarbiya vositalari bo‘la oladi.
Pedagogning jonli nutqi, shaxslarning o‘yinlari, jamoatchilik, havaskorlik to‘garaklari tarbiya vositasi vazifasini bajaradi. Ammo tegishli tarbiyaviy vazifalarni hal etish uchun ularni albatta murabbiy pedagog ishining muayyan sistemasiga kiritish kerak. Tarbiya natijasining samarali bo‘lishi tarbiyaviy jarayonni tashkil etish usullari, vositalari va shakllaridan mohirona foydalanishga va ularni qo‘shib olib borishga bog‘liq.
Tarbiya usulini tadbiq etish muayyan yoshdagi shaxs faoliyatiga mos kelsa muvaffaqiyatli bo‘ladi. Tarbiyaning umumiy usullari asosan 4 gruppaga bo‘linadi.

1.