188
Təzyiqli sularla qidalanma 3233 m
3
/ha və ya balansın
gəlir hissəsinin 32,1 % - ni təşkil edir. Suvarmanın aparıl-
madığı zaman aerasiya zonasından qrunt suyu zonasına 620
m
3
/ha və ya 6,1 % su daxil olur ki, bu da buxarlanma, yan-
lara yeraltı axın və drenaj axını ilə kompensə olunur.
Balansın çıxar hissəsində qrunt suyu səthindən buxar-
lanma 3760 m
3
/ha və ya 39,3 % təşkil edir, yəni balans tor-
paqdan istifadə əmsalının mövcud qiymətində və mövcud
drenaj şəbəkəsi olduğu halda buxarlanma tipi ilə xarakterizə
olunur. Buxarlanmanın miqdarı drenaj axınının miqdarını 2,7
dəfə aşır.
Balansın çıxar hissəsinin 14,8 % - ni təşkil edən (1414
m
3
/ha) drenaj axını qrunt suyu səviyyəsinin aşağı salınmasını
təmin etmir. Yanlara yeraltı axın Göyçayın yatağına və cənuba
doğru müşahidə olunur. Göyçayın balansın çıxar hissəsindəki
rolu 954 m
3
/ha (və ya 9,8%) qiymətləndirilir. Cənuba doğru
yeraltı axının həcmi 12 m
3
/ha və ya 0,1 % qeyd olunur.
Qrunt suyu balansının ayrı – ayrı elementlərinin qiymət-
lərinin dəyişməsi aerasiya zonasında nəmlik ehtiyatının dəyiş-
məsinə gətirib çıxarır. Sonuncunun sərfi martın üçüncü ongün-
lüyündən sentyabrın ortalarına qədər müşahidə olunur. Oktyab-
rın ortalarından süxurların 3430 m
3
/ha (və ya balansın çıxar
hissəsinin 38,8% -i qədər) həcmində nəmlənməsi baş verir. Nəm-
lik ehtiyatının dəyişmə miqdarı atmosfer çöküntülərinin, su
buxarlarının kondensasiyasının, yanlardan yeraltı axının və
drenaj axınının miqdarına mütənasib olaraq dəyişir.
37 saylı cədvəldə Şirvan təcrübə – sınaq sahəsində qrunt
sularının su – duz balansının strukturu göstərilmişdir.
Drenajın zəif fəaliyyəti və buxarlanmanın az olması nəti-
cəsində qrunt suyu balansının gəlir hissəsi çıxar hissəsini 510
m
3
/ha (gəlir hissəsinin 5,1 % - i qədər) aşır. Nəticədə qrunt
suyu səviyyəsi 26 sm qalxmışdır (və ya
= 0,16 olduqda 416
m
3
/ha). Qrunt sularının balansı VIII - IX aylarda mənfi: uyğun
olaraq, -100 və -150 m
3
/ha müşahidə olunmuşdur.
189
Cədvəl 37
Şirvan təcrübə – sınaq sahəsində qrunt sularının su – duz
balansı (1040 ha sahə)
Mənbələr
Su
Duz
m
3
/ha
%
t/ha
%
1
2
3
4
5
Balansın gəlir hissəsi
Atmosfer çöküntülərinin infiltrasiyası
953
9,4
7,6
6,5
Su buxarlarının kondensasiyası
1013
10,1
-
-
Suvarma sularının infiltrasiyası, o cüm.:
4200
41,7
73,2
59,3
a) suvarma kanallarından
560
5,6
0,8
b) suvarma sahələrindən
3640
36,1
72,4
Yanlardan yeraltı axın
61
0,1
1,1
0,1
Təzyiqli sularla qidalanma
3233
32,1
23,5
19,5
Nəmlik ehtiyatının (-
W
) və duz
ehtiyatının (-
S
) dəiyşməsi
620
6,1
18,3
14,6
Cəmi
10080
100
123,7
99,6
Balansın çıxar hissəsi
Yanlara yeraltı axın, o cümlədən:
966
19,9
15,9
15,7
a) qrunt sularının Göyçayın yatağına
boşalması
954
9,8
13,6
b) qrunt sularının kollektorun yatağına
boşalması
12
0,1
2,3
Drenaj axını
1414
14,8
16,0
15,8
Qrunt suyu səthindən buxarlanma, o cüm.:
3760
39,3
-
-
a) açıq su səthindən
34
0,5
b) qrunt suyu səthindən
3726
38,8
Nəmlik ehtiyatının (-
W
) və duz
ehtiyatının (-
S
) dəiyşməsi
3430
35,8
69,5
68,5
Cəmi
9570
99,7
101,4
100
Balans
510
5,1
22,3
18,1
190
Qrunt suyu səviyyəsi 20–30 sm aşağı düşmüşdür. Qalan
aylarda balans müsbət qeyd olunmuşdur.
Qrunt sularının duz balansı.
Suvarılan və istifadəsi nəzərdə tutulan torpaqların melio-
rativ qiymətləndirilməsinin əsas meyarlarından biri duz balan-
sıdır ki, bununla da duztoplanma proseslərinin istiqaməti və
aerasiya zonası süxurlarında duz mübadiləsinin dinamikası
müəyyən edilir.
Duz balansı əsasən yeraltı və yerüstü suların balansı ilə
təyin olunur. Əraziyə daxil olan və xaric olan duzların miqda-
rını hesablamaq üçün bütün qidalanma mənbələrinin mineral-
laşma dərəcəsi öyrənilmişdir.
A. Qrunt sularının duz balansının gəlir hissəsi.
1) Duzların atmosfer çöküntüləri ilə gətirilməsi.
Atmosfer çöküntüləri balansın digər elementləri kimi, bu
və ya digər dərəcədə duzların gətirilməsi mənbəyi hesab edilir.
Atmosfer çöküntülərinin minerallaşma dərəcəsi illik
kəsilişdə aylar üzrə öyrənilmişdir və aşağıdakı kimi paylanır
(q/l): I - 0,22 ; II – 0,18 ; III – 0,17 ; IV – 0,16 ; V – 0,13 ;
VI – 0,26 ; VII – 0,98 ; VIII – 1,20; IX – 0,78 ; X – 0,55 ; XI –
0,33; XII – 0,26 ; orta illik: 0,46 q/l .
Hesablamalar göstərmişdir ki, atmosfer çöküntüləri ilə
yer səthinə ildə 0,9 – 2,1 t/ha duz gətirilir.
Qrunt sularını qidalandıran atmosfer çöküntüləri aerasiya
zonası süxurlarından süzülərək, asan həll olan duzlarla zəngin-
ləşir. Bu duzların həll olması nəticədə qrunt sularının mine-
rallaşma dərəcəsini artırır.
Həcmini və minerallaşma dərəcəsini bilməklə, atmosfer
çöküntüləri ilə qrunt sularına daxil olan duzların miqdarını
hesablamaq olar.
Qrunt sularının atmosfer çöküntüləri ilə 953 m
3
/ha həc-
mində qidalanması zamanı sonuncunun minerallaşma dərəcə-
sini orta hesabla 8 q/l qəbul etsək, onda atmosfer çöküntüləri
ilə qrunt sularına daxil olan duzların miqdarı ildə 7,6 t/ha
Dostları ilə paylaş: |