Mелиораtив щидроэеолоэийанын
Yüklə 6,75 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- A. Qrunt suyu balansının gəlir hissəsi.
182 5.Suvarma aparılan təsərrüfatlarda neqativ halların aşkar edilməsi; 6.Suvarma rejiminin layihələndirilməsində tədbirlərdən ibarət tövsiyələrin verilməsi; 7.Torpağın meliorativ vəziyyəti üzərində nəzarətin apa- rılması; 8. Yeni istifadəyə verilən torpaqlarda suvarma layihələrinin əsaslandırılması. Bu tədbirlər qrunt suyu rejiminin idarə edilməsi məq- sədi dayşıyır. Belə idarəetmənin əsasını qrunt suyu rejiminin proqnozlaşdırılması təşkil edir ki, bu da göstərilən tədbirlərin əsaslandırılmasına xidmət edir. Balansın üç növü ayrılır: ərazinin ümumi balansı, aera- siya zonasının balansı və doyma zonasının balansı. A. Qrunt suyu balansının gəlir hissəsi. 1) Atmosfer çöküntüləri. Balansda atmosfer çöküntülə- rinin rolu qrunt sularının qidalanmasında özünü büruzə verir; onlar buxarlanma, yeraltı axınla daxil- və xaric olan suyun miqdarı nəzərə alınmaqla infiltrasiyanın qiymətləndirilməsinə görə təyin olunur. Bu zaman təzyiqli sularla qidalanmanın miqdarı sabit qəbul edilir. Müşahidə müddətində (1985 – 2012) atmosfer çöküntü- lərinin miqdarı 2,26 – 5,12 min m 3 /ha arasında dəyişimşdir. Atmosfer çöküntüləri ilə eyni zamanda qrunt sularına müəy- yən miqdarda duz daxil olur, belə ki, onların minerallaşma dərəcəsini 0,11 – 0,32 q/l qəbul etsək, 27 il üçün 35,24 t/ha təşkil edir. Aerasiya zonası süxurlarının su rejimi və atmosfer çökün- tülərinin rejiminin nəzərə alınması ilə yeraltı suların səviy- yəsinin xronoloji qrafikinin analizi göstərir ki, qrunt sularının atmosfer çöküntüləri hesabına qidalanması il ərzində əsasən XII –V aylarda müşahidə olunur. Qrunt sularının yatım dərin- liyini, qidalanma miqdarını və səviyyəsinin qalxma müddətini bilməklə, bütün ərazi üzrə qrunt sularının atmosfer çöküntü- 183 ləri ilə qidalanma miqdarını hesablaya bilərik ki, bu da ildə 952 m 3 /ha və ya atmosfer çöküntülərinin ümumi miqdarının 25,8% - ni (27 il üçün orta qiymət ildə 3950 m 3 /ha) təşkil edir. 2) Su buxarlarının kondensasiyası - rejim – müşahidə işlərinin nəticəsi göstərir ki, qrunt sularının minerallaşma dərə- cəsi 1,15 q/l olduqda kondensasiyanın miqdarı atmosfer çökün- tülərinin aylıq miqdarından 1,1% (2,5 m dərinlikdə) və 53,4% (0,6 m dərinlikdə); 40,57 q/l olduqda - 59,6% (1,6 m dərin- likdə); 67,62 q/l olduqda 62,5% (1,9 m dərinlikdə) təşkil edir. Aydındır ki, qrunt sularının yatım dərinliyi artdıqca kon- densasiyanın faizlə miqdarı atmosfer çöküntülərindən asılı olaraq, 2,3-2,5 dəfə azalır. İllik kəsilişdə qrunt suyu səviyyəsi 1 – 10 m, mineral- laşma dərəcəsi <1 - >75 q/l təşkil edir. Bu zaman su buxar- larının kondensasiyası qrunt suyu səviyyəsində ayda 19,5 – 47,4 m 3 /ha və ya ildə 1013,4 m 3 /ha təşkil edir. 3) Suvarma kanallarından süzülmə - qeyd etmək la- zımdır ki, geometrik parametrlərdən və hidrogeoloji şəraitdən asılı olaraq, bütün növ kanallardan su itkisi baş verir ki, bu da qrunt sularının-, sukeçirməyən horizontunn yatım dərin- liyindən və kanalın iş rejimindən asılıdır. Qazyanarx kanalından su itkisi süzülmə və su səthindən buxarlanma yolu ilə baş verir və 0,053 – 0,240 m 3 /san və ya ilkin sərfin 2,1 – 31 % - i qədər (orta hesabla 12,3%) təş- kil edir. Qeyd etmək lazımdır ki, kanalda suyun azalması ilə sü- zülmə itkisi (kanalın hər iki tərəfi üzrə) kəskin artır. Bu itkinin miqdarı 1090 m – ə 0,067 m 3 /san və ya 1 p.m. - ə 0,0000615 m 3 /san təşkil edir. Tədqiqatlar göstərir ki, il ərzin- də orta hesabla kanaldan 259,8 m 3 /ha və ya ayda 21,6 m 3 /ha və ya kanalın uzunluğunun 1 p.m. – nə 12,4 m 3 /ay təşkil edir. 184 Kanaldan süzülmə itkisi onun faydalı iş əmsalını azal- dır, sugötürmənin həcmini artırır və suvarma sahələrində qrunt sularının qidalanmasına şərait yaradır. 4) Suvarma sahələrindən süzülmə - qrunt sularının qida- lanmasında əhəmiyyətli rol oynayır. Süzülmənin həddən artıq miqdarı torpaqların meliorativ vəziyyətinin pisləşməsinə şə- rait yaradan mühüm amildir. 1960 – 2012- ci illər ərzində sahələrə verilən suvarma su- larının miqdarı 4,82 – 12,93 min m 3 /ha və ya 52 il ərzində 387,84 min m 3 /ha təşkil edir ki, bu suların da minerallaşma dərəcəsi 0,85 – 1,62 q/l olmuşdur. Eyni zamanda su özü ilə ildə 4,92 – 20,56 t/ha (və ya 52 il ərzində 495,93 t/ha) duz gətirir. Sahələrə verilən suvarma sularının miqdarı aylar üzrə aşağıdakı kimi paylanır (illik miqdardan faizlə): I - 1,4 ; II - 3,3 ; III – 7,1 ; IV – 8,2 ; V - 10,2 ; VI – 11,1 ; VII – 20,2 ; VIII – 17,9 ; IX – 7,8 ; X - 5,1 ; XI - 3,2 ; XII - 2,3. İnfiltrasiyanın miqdarı suvarmanın normasından və sayın- dan, qrunt sularının yatım dərinliyindən, aerasiya zonası süxur- larında nəmliyin miqdarından, süxurların süzülmə keyfiyyətin- dən, məsaməliyindən və s. amillərdən asılıdır. 2012 – ci ildə qrunt sularının suvarma suları ilə irri- qasiya qidalanması 3640 m 3 /ha qeyd olunur ki, bu da sa- hələrə verilən suvarma sularının 28,2 % - ni təşkil edir. Qrunt sularının suvarma suları ilə qidalanma miqdarının orta çəki qiyməti suvarma sularının aylıq miqdarının 3,3 – 15,1 % - i qədər müşahidə olunur. 5) Yanlardan yeraltı axının miqdarı rejim – müşahidə məlumatları və qrunt suyu axınının hidrogeoloji parametrləri- nə (yeraltı axının qalınlığı, sulu qatın sukeçiricilik qabiliyyəti və hidravlik maillik) görə təyin edilir. Beləliklə, yeraltı axı- nın miqdarı il ərzində 5,0 m 3 /ha təşkil edir. Yüklə 6,75 Mb. Dostları ilə paylaş:
|