25
etməyə çalışır. Ona görə də kapitalizmdə istehsal patoloji artımla müşahidə olunur.
Məhsullar satılmadıqda isə iqtisadiyyatda tələbdən artıq istehsal adlandırılan hal baş
verir ki, o da öz növbəsində bütün iqtisadi sistemi çökdürə biləcək böhrana səbəb olur.
Kapitalist çıxış yolunu lazımsız hesab etdiyi personalı ixtisar etməkdə görür və bununla
da bazardakı alıcılıq qabiliyyətini bir az da aşağı salaraq vəziyyəti daha da çətinləşdirir.
Zəncirvari mexanizm işə düşür.
İstehlak cəmiyyəti ad-
landırdığımız dövrə qədər bu
problemi yeni ələ keçirilmiş
koloniyaların hesabına ba-
zarları genişləndirərək və
bununla da yeni istehlakçılar
qazanaraq həll edirdilər. Mə-
lumdur ki, Birinci Dünya
Müharibəsinin başlanma sə-
bəblərindən əsası sahibsiz
koloniyaların qalmaması idi.
Böyük Depressiya vaxtı iqti-
sadçıların qarşısında duran
əsas sual bu cür idi: “istehlakı necə artırmaq olar?” Bütün koloniyalar bölünmüşdü,
hərbi münaqişələrlə bazarın genişləndirilməsi o dövr üçün siyasi cəhətdən uğurlu
variant deyildi. Çıxış yolu istehlakı stimullaşdırmaqda idi. Beləcə vəziyyət o dərəcədə
gülünc həddə çatdı ki, insanlara faydasız işlər qarşılığında real pullar verilirdi, sadəcə
ona görə ki, onların nəsə almağa pulları olsun. Misal üçün, quyu qazıb dərhal da onu
doldurmaq kimi işlər. Hər halda bu, işə yaradı və dirçəlmiş istehlak istehsalı da oyatdı.
Bunun ardınca isə iqtisadiyyat dərsliklərinə yenidən əl gəzdirildi və yeni formul ön
plana çıxdı: “tələb təklifi müəyyənləşdirir”
1
. Digər sözlərlə desək, istehlak cəmiyyəti
bu sadəcə sənə sırınan malları aldığın cəmiyyət deyil, bu elə cəmiyyətdir ki, orada
lazımsız malların sırınması iqtisadi zərurətdir, çünki əks halda istehsal artımı olmayacaq
və növbəti iqtisadi böhran baş verəcək.
26
№1 Fevral 2014
Marksdan bir neçə söz
İstehlak kultunun anlaşılmasına Karl Marksdan başlamaq lazımdır. Marks
göstərir ki, kapitalizmdə istehlak psixologiyasının obyektiv əsası yadlaşmış əmək və
əmtəə fetişizmidir. İnsanların gözləri önündə onların öz ictimai hərəkətləri əşyaların
hərəkətləri formasını alır. İnsanın idarə etməli olduğu şeylər onun özünü idarə edir. Əmtəə
dünyasının bu fetişist xarakteri əmtəəni əmələ gətirən əməyin özünəməxsus ictimai
xarakteri ilə əlaqədardır. Əşyalaşmış əməyin canlı əmək üzərindəki hakimiyyətinin
nəticəsi kimi əmtəə fetişizmi əməyin yadlaşması ilə bilavasitə əlaqəlidir. Kapitalizmdə
əşyalar insan üzərində hakimdirlər, onu istismar obyektinə çevirirlər və vampir kimi
ondan izafi dəyəri soraraq öz əmək prosesindən və əməyinin nəticəsindən yadlaşdırırlar.
Baxmayaraq ki, biz insanlar başqa planetlərə peyklər göndərməyi, öz məqsədlərimiz
üçün böyük enerjilərdən istifadə etməyi, bir sözlə təbiəti ram etməyi öyrənmişik,
bizim öz ictimai varlığımıza münasibətimiz hələ də hardasa “kollektiv şüursuzluq”
səviyyəsində qalıb. Müasir kapitalizmdəki təbiət üzərində hakim olan insan əslində öz
əşyalarının quludur.
***
Marks yazır ki, “İlk baxışdan əmtəə çox sadə və bayağı əşya kimi görünür.
Amma onun analizi göstərir ki, o necə metafizik incəliklər və teoloji hiyləgərliklərlə
zəngindir.” Aydın məsələdir ki, stul üzərində oturmaq, avtomobil bir nöqtədən digərinə
hərəkət etmək üçündür. Amma insanın ehtiyaclarından yaranan təbii xüsusiyyətlərindən
başqa, əmtəənin “mistik xüsusiyyətləri” də var. Müdirin stulu ilə işçinin stulu bir
deyil, mahiyyətcə eyni olsalar belə. Rols Roys bəzi xarakteristikalarına görə BMW-
dən üstün ola bilər, amma insanları az hallarda texniki xüsusiyyətlər maraqlandırır.
Burada məsələ prestijdədir. İnsanlar bir-birilərini malik olduqları əşyaların dəyərinə
görə qiymətləndirir, elə iş axtarırlar ki, onlara daha çox istehlak etmək imkanı versin.
Hazırdırlar xoşlarına gəlməyən işlə məşğul olsunlar, asudə vaxtlarını və sağlamlıqlarını
itirsinlər, təki istədikləri əşyalara sahib olsunlar. İnsan əməyinin məhsulları elə onların
öz nəzərlərində fövqəladə güc qazanır. Hakimiyyət vermək, zülm etmək, xoşbəxtlik və
sevgi bəxş etmək, istismar etmək və gəlir əldə etmək kimi.
27
İstehlak kultu və yadlaşma
“İnsan əmtəəyə çevrilib və öz həyatına uğurlu yatırıma ehtiyacı olan kapital
kimi baxır. Əgər bu, onda uğurlu alınsa deməli onun həyatının mənası var, alınmasa o
uğursuzdur. Onun dəyərini insani keyfiyyətləri yox tələb müəyyənləşdirir”
(Erix Fromm. “Sağlam cəmiyyət”)
Marksdan bu yana çox şey dəyişdi. İfrat istehlak problemi İkinci Dünya
Müharibəsindən sonra ciddi müzakirə mövzusuna çevrildi. Erix Fromm “Sahib olmaq,
yoxsa Mövcud olmaq” kitabında yazır ki: “Bəşəriyyət Adəmdən bu yana hələ bu cür
istehlak kultu ilə rastlaşmamışdı. Həvvanın cənnət bağında yediyi alma indi mövcud
olan daima artan və mənasız istehlakçılıqla müqayisədə məsumluqdur.” İstehlak
obyektləri təkcə qida və əşyalar deyil, mədəniyyəti, incəsənəti də istehlak etmək olar.
Beləcə guya kütlələrin ehtiyaclarını ödəyən əslində isə sadəcə kütləyə sırınan müxtəlif
istehsal istiqamətləri yarandı. İstehlak kultu reklam və manipulyasiyaların köməyi
ilə, müasir modelyerlər, tanınmış “şəxsiyyətlər”in dəstəyi ilə möhkəmləndi. Həlledici
məsələ bu idi ki, istehlak etmək üçün insanların öncə istehlak etmək istəyi olmalıdır.
Kapitalist üçün istehlak etmək istəyini dəyərə hətta həyat məqsədinə çevirmək elə də
çətin bir şey deyildi. Beləcə istehlak kultu yarandı.
Fromm “Sağlam cəmiyyət” əsərində yazır ki, biz əşyaları sahib olmaq üçün
əldə edirik. Sındırmaq qorxusu ilə heç vaxt istifadə etmədiyimiz bahalı yemək servisi,
büllur vaza yaxud çoxotaqlı boş malikanə, lazımsız maşınlar və s. bu tip istifadə
olunmayan sahib olduğumuz əşyalar. Ancaq sahib olma həzzi üçün istehlak daha çox
XIX əsrə aid idi, bizim dövrümüzdə insanlar saxlamaq üçün yox, daha çox istifadə
üçün nəzərdə tutulmuş əşyalar alırlar, baxmayaraq ki, bu hal yenə vəziyyəti dəyişmir.
Maşın, soyuducu, televizor təkcə həqiqi ehtiyac üçün lazım deyil, həm də görünüş və
prestij üçün lazımdır. Onlar öz sahiblərinə müəyyən status verirlər. Biz dadsız ve qidalı
olmayan çörəyi ağ və təzə olduğu üçün yeyirik, çünki o, bizim təsəvvürümüzdə bolluq və
üstünlüklə əlaqələnir. Biz real məhsulla əlaqəni itirib faktiki olaraq öz təxəyyülümüzün
məhsulunu yeyirik. Bizim zövqümüz, hiss üzvlərimiz istehlak aktında iştirak etmirlər.
Dostları ilə paylaş: |