Microsoft Word 2017 esas 15 sayi doc
Yüklə 3,6 Mb. Pdf görüntüsü
|
Filologiya məsələləri, № 15 2017
31 ilə bağlı araşdırmalar aparsa da, mexaniki olaraq Darvin nəzəriyyəsinin təbiətin inkişaf qanunlarından dilə keçdiyini vurğulayır (3, 219-220). Sözsüz ki, bu kimi həm yanlış, həm də “zərərli” bir fikir problemin həlli yolu hesab edilə bilməz. H.Şperber və H.Şuxardt kimi dilçilər söz mənasının dəyişmə- sini predmet və məfhumların dəyişməsi ilə əlaqədar olaraq izah etməyə çalışırlar. Bununla belə H.Şperber söz mənasının dəyişməsi hadisəsini izləmək üçün əşyanın və predmetin tarixini öyrənməyin vacibliyini əsas he- sab edir və söz mənasının dəyişməsində hər şeydən əvvəl kontekstin rolunu yüksək dəyərləndirir. Eyni zamanda, hər iki dilçi zənn edir ki, daha çox güc, emosionallıq, affekt, yəni şiddətli həyəcan ifadə edən sözlər uzunömürlü və dəyişməz olur. Onların fikrincə, söz mənasının dəyişməsinin əsas amillərin- dən biri kimi onların müxtəlif hiss və psixi hadisələri ifadə etməsində görür- lər (8, 28-31). Bizim fikrimizcə, istər H.Şperberin, istərsə də H.Şuxardtın konsepsiyası özündə həm bioloji, həm də psixoloji xüsusiyyətləri cəmləş- dirdiyi üçün, onlar ünsiyyət vasitəsi kimi dilin dəyərini artıq dərəcədə kiçil- dirlər. Lakin diaxron dilçilik materiallarına əsasən dildə gedən proseslər cəmiyyətin müxtəlifsəpgili inkişafı ilə əlaqədar olaraq lüğət tərkibinin dəyişməsini xalqın iqtisadi, siyasi və mədəni həyatı ilə bağlı olduğunu aşkara çıxarır. Xalqın həyatı ilə bağlı yaranan əşya və hadisələr dildə mövcud olan sözlərin yeni məna çalarlarının yaranmasını və yaxud onların yeni sözlərlə adlandırılmasını tələb edir. Söz mənasının dəyişməsi, yəni sözün semantik həcminin daralması, genişlənməsi, yaxşılaşması və pisləşməsi dilçilərin daim diqqət mərkəzində olmuşdur. Belə ki, dilin cəmiyyətlə əlaqəli inkişaf prosesində semantik həcminin- ümumidən xüsusiyə, mücərrəddən konkretə və yaxud əksinə dəyişməsi baş verir. H.Kronasser söz mənasının dəyişməsinin ekstralinqvistik və intralinqvistik səbəblərini dilin ictimai inkişafının yeni məfhumlar yaradacaq hərtərəfli aspektləri ilə bağlı olduğunu, dildə sözlərin mənasının yaxşılaşması, pisləşməsi, sözün mənasının daralması və genişlənməsi ilə izah edir (5, 192). Təbii ki, sözün mənasının daralması onun işlənmə dairəsinin məhdudlaşmasına təsir edən amillərdəndir. Məsələn, alman dilində Kunst isminin genetik baxımdan können(q.a.d. kunnan) feili ilə bağlılığı və bacarıq, məharət, qabiliy- yət, sənət, fənn, hünər mənalarını özündə ehtiva etməsi aşağıdakı mürəkkəb sözlərdə hələ də qalmaqdadır: die Heilkunst, die Lebenskunst, die Staatskunst, die Kriegskunst, die Kartenkünste, die Toilettenkünste; der Kunstgriff (kələk, hiylə, biclik), der Kunstmaler (rəssam, nəqqaş), der Kunststoff (plastik maddə), das Kunstwerk (bədii əsər, incəsənət əsəri), die Kunstseide (qondarma ipək), die Kunstschätze (dəyərli incəsənət əsərləri) və s. Hal-hazırda Kunst isminin məna həcmi daralaraq iş fəaliyyəti prosesində qazanılan estetik zövq, gözəl hünər mənasında işlənir. Filologiya məsələləri, № 15 2017
32 Həmçinin alman dilində Hochzeit sözü (o.a.d.: hochzit) ilk əvvəllər Fest –bayram mənasında işlənmiş və tədricən kəbin, nigah bağlanması kimi məhdud məna kəsb etmişdir. O cümlədən də, Ehe (o.a.d.: ewe) – qanun, qanuni müqavilə mənasında işləndiyi halda, həmin söz müqavilənin xüsusi bir növü--nigah müqaviləsi kimi işlənməkdədir. Alman dilində geniş şəkildə işlənən, hətta alınma söz kimi digər dillərdə işlənməkdə olan Gast ismi (o.a.d.: gast) ilk əvvəllər yadelli, qərib, bu gün isə dəvət olunmuş qonaq mənasında işlənir. Ümumən Gast sözünün ilkin məna çalarları aşağıdakı sözlərdə qalmışdır: der Fahrgast (sərnişin), das Gasthaus (müsafirxana, kiçik hotel, qonaq evi), der Kurgast ( müalicə üçün gələn xəstə), der Gastar- beiter (mühacir fəhlə, xarici ölkədən gələn fəhlə), das Gästebuch (fəxri qonaqlar kitabı, rəy kitabı), das Gastzimmer (qonaq otağı), der Gasthof (mehmanxana), der Gasthörer (universitetdə qonaq dinləyici), das Gastmahl (ziyafət, qonaqlıq), die Gastronomie ( qastronomiya), der Gastwirt ( mehmanxana sahibi) və s. Ümumiyyətlə sözün semantik həcminin daralması onun əvvəlki mənasının itməsi, tədricən dildən uzaqlaşması və yalnız bir mənasının məhdudlaşması ilə qorunub saxlanılır. Yuxarıda verilən nümunələrdən göründüyü kimi, sözün mənasının genişlənməsi onun semantik həcminin xüsusidən ümumiyə, konkretdən mücərrədə dögru inkişafının nəticəsi kimi xarakterizə oluna bilər. Sözün mənasının genişlənməsi prosesində məfhumun əsasını təşkil edən obyektiv (əməli) mənası isə dəyişməz qalır. Sözün mənasının genişlənməsinə onun işlənmə sahəsinin şaxələnməsi səbəb olur. Məsələn, alman dilində Öl sözü ( q.y.a.d.: oli, o. a.d. öl, latın dilində oleum), ilk əvvəllər zeytun yağı, bu gün isə müxtəlif yağ növlərini, neft mənasını özündə ehtiva edir. Öl sözünün işləndiyi mürəkkəb sözlərə nəzər yetirsək, onun semantik məna həcminin xüsusidən ümumiyə döğru genişləndiyinin bir daha şahidi ola bilərik. Məs.: der Ölbaum (zeytun ağacı), die Ölfarbe (yağ boyası), die Ölkatastrophe (neft fəlakəti, neft faciəsi), die Öllampe (qəndil), die Ölleitung (neft kəməri), der Ölofen (neft peçi), das Ölpapier (yağlı kağız), der Öltank (neft çəni), der Ölteppich (neft qatı, neft layı), der Ölwechsel (yağ dəyişmə), die Ölquelle (neft mənbəyi) və s. Ferien ismi (lat. feriare) ilk əvvəllər məhkəmə orqanlarında bayram, bayram günləri mənasında işləndiyi halda, sözün semantik həcmi genişlənərək, bu gün orta, ali məktəblərdə məzuniyyət, ümumən tətil mənasında işlənmək- dədir. Ümumiyyətlə, sözün semantik həcminin genişlənməsi və daralması alman dilinin lüğət tərkibini əsasən keyfiyyətcə zənginləşdirir, nümunələrdən göründüyü kimi, dildə yeni sözlər yaranmır, əksinə dildə mövcud olan sözlərin semantik həcmi, məzmunu dəyişərək onların məna invariantları yaranır. Bəzi
Yüklə 3,6 Mb. Dostları ilə paylaş:
|