171
qobiliyati mehnat unumdorligi bo’lsa, mehnat unumdorligi ko’rsatkichi har doim bir
xil miqdorda bo’lgan bo’lar edi. Bu fikrni misol orqali ko’rib chiqsak, quyidagi
holatga duch kelmiz: bir paxta teruvchi barcha jismoniy va aqliy qobiliyatini ishga
solsa, bir kunda 65 kg paxta tera oladi. paxta maydonlari
va boshqa omillar bir xil
bo’lgan paytda o’sha terimchi har kuni 65 kg dan paxta tergan bo’lar edi. Lekin
barcha sharoitlar bir xil bo’lishiga qaramasdan terimchi har kuni har xil miqdorda
paxta teradi. YA’ni uning har kungi natijalari har xil bo’ladi. Juda kamdan-kam
hollarda bir xil ko’rsatkichga ega bo’lishi mumkin.
Qishloq xo’jaligida mehnat unumdorligi ko’rsatkichlar tizimi orqali aniqlanadi.
Bunda natural va qiymat ko’rsatkichlardan foydalaniladi. Natural ko’rsatkichlarga
vaqt birligi ichida ishlab chiqarilgan yalpi hosil va bir birlik mahsulot (natura
shaklidagi) ishlab chiqarish uchun sarflangan vaqt miqdori kiradi. Albatta, mehnat
unumdorligining natural ko’rsatkichlari har bir mahsulot turi bo’yicha
alohida
hisoblanadi. Bu ko’rsatkichlar ma’lum kamchilikka ega. Qishloq xo’jaligida bir
ishchi xodim yil davomida turli tarmoqlarda, ya’ni paxtachilikda, donchilikda,
sabzovotchilik va boshqa tarmoqda faoliyat ko’rsatadi. Bazan bir kunning o’zida bir
nechta turdagi mahsulotlar ishlab chiqarish jarayonlarida ishtirok etadi. Bu, o’z
navbatida, ishchi xodimning ish vaqtlarini u ishlagan sohalarga taqsimlash
muammosini tug’diradi. Albatta, iqtisodchilar
tomonidan mehnat sarflarini
mahsulotlarga taqsimlash usullari ishlab chiqilgan. SHunga qaramasdan mehnat
unumdorligining natural ko’rsatkichlari haqiqiy holatni juda aniq belgilay olmaydi.
SHu sababli
mehnat unumdorligining qiymat ko’rsatkichlaridan kengroq
foydalaniladi.
Bir ishchi xodim hisobiga bir yilda ishlab chiqarilgan yalpi mahsulot miqdori.
Bu ko’rsatkich mehnat unumdorligining eng asosiy ko’rsatkichlaridan biridir. Bu, yil
davomida ishlab chiqarilgan mahsulot miqdorini ishchi xodimlarning o’rtacha yillik
soniga bo’lish yo’li bilan aniqlanadi. Bu ko’rsatkich sarflangan
mehnatga nisbatan
ham hisoblanadi. Bunda yalpi mahsulot uni ishlab chiqarilgan vaqt, kishi-soatlariga
bo’lish yo’li bilan aniqlanadi. Mehnat unumdorligi kishi-soatlari bo’yicha aniqroq va
172
to’g’riroq hisoblanadi. CHunki xodimlarning o’rtacha yillik soni haqiqatda sarflangan
mehnatni kishi soatlaridek aniq belgilamaydi. Bir kishining 280 yoki 260 kun ishga
chiqqani uning haqiqatda har kuni necha soat ishlaganini bildirmaydi.
Mehnat unumdorligining bu ko’rsatkichlarini hisoblaganda yalpi mahsulotni
hisoblash usullari ham katta ahamiyatga ega. Amalda
yalpi mahsulot joriy va
solishtirma narxlarda hisoblanadi. Uzoq davrlarga mehnat unumdorligining
dinamikasini ko’rganda solishtirma baholarda hisoblangan yalpi mahsulotni olish
talab qilinadi. Bu ko’rsatkichlarning yildan – yilga oshgani ijobiy hisoblanadi.
1 yoki 100 yoki 1000 so’mlik yalpi mahsulot ishlab chiqarish uchun sarflangan
vaqt mehnat unumdorligining ikkinchi iqtisodiy ko’rsatkichidir. Sarflangan mehnat
kishi-soatlarida o’lchanadi. Bu ko’rsatkich natijalari yildan –
yilga kamayib borgani
yaxshi. YA’ni bir birlik mahsulot ishlab chiqarish uchun sarflanayotgan kishi-soatlari
miqdori kamayib borishi zarur. Bu iqtisodiy o’sishni ta’minlaydi.
Dostları ilə paylaş: