6
qıylı reogionlarda sanlar ayırmashılıg’ın, organizmler o’miri ha’m shiyki zat sapası ushın qolaylı ha’m
qolaysız jag’daylardı biliwimiz kerek.
Ha’zirgi waqıtta ko’pshilik haywan ha’m o’simlik tu’rlerinin’ sanı birden azayıp ketti ha’m
olardı Xalıq aralıq «Qızal kitapqa» kirgiziwge tuwra keldi. Olardın’ ko’pshiligi aqılg’a muwapıqsız
paydalanıw na’tiyjesinde jer betinen jog’alıp ketti. Ele de ko’pshilik tu’rler joq bolıp ketiw qa’wipi
astında tur.Sonın’ ushın bul tu’rlerdi qorg’ap, olardı ko’beytiwimiz kerek. Siyrek an’lardı awlawdı
qadag’an etiw, siyrek o’simliklerdi jıynawdı qadag’an etiw, bul tu’rlerge optimal jag’daylardı saqlaw
biogeografiya nızamlıqları tiykarında islenedi.
Adam den sawlıg’ı ushın jaqsı gu’resiw biogeografiyalıq bilimlerdin’ itibarısız mu’mkin emes.
Ko’pshilik awırıwlar-viruslar, bakteriya, a’piwayılar, zamarrıq, parazit qurtlar h.b. ta’repinen payda
boladı. Qorshag’an oratlıqtın’ ayrıqshalıg’ı sol awırıw shaqırıwshılardın’ ha’m taratıwshılardın’
tirishilik mu’mkinshiligi menen anıqlanadı. Mıs: tulyaramiya adamg’a awırıw haywanlardan su’yir
shıbınlar, mokretsalar h.b. nasekomalar arqalı jug’adı. Adamnan basqa tulyaremiya menen ko’pshilik
kemiriwshiler, nasekoma jewshiler ha’m basqa su’t emiziwshiler awıradı. Bul awrıwlardın’, onı
shaqırıwshılar, taratıwshılar ha’m juqtırıwshılardın’ qolaylı jasaw sharayatın, bul sharayat qaysı zona
yamasa poyasta bolatug’ının biz biogeografiya nızamlıqları arqalı bilip alamız. Bunı bilsek biz
awırıwdın’ aldın alg’an bolamız.
O’simlikler ha’m o’simlikler ja’ma’a’ti jasaw sharayatının’ indikatorı retinde qollanıladı. Sol
o’simliklerdin’ ha’m haywanlardın’ qatnasına ha’m ko’lemine qarap biz ortalıqtın’ ha’r-qıylılıg’ın:
teren’ligin, duzlanıw da’re-jesin, topıraqtın’ mexanikalıq quramın ha’m ximizmin, paydalı qazılma-
lardı bilip alamız. Ha’zirgi waqıtta indikatsiya biogeografiyanın’ jaqsı ra-wajlang’an bo’limi
esaplanadı.
Keyingi jılları monitoringtin’ mashqalaları - geografiyalıq ortalıq u’stinen baqlaw (aerofoto
ha’m kosmoslıq metodlar arqalı) ken’ tu’rde islenip atır. Bul izertlewlerde de biogeografiyanın’ roli
u’lken.
Sorawlar ha’m tapsırmalar.
1.Biogeografiya pa’ni neni u’yretedi, ol qaysı ilimler menen baylanısqan
?
2.Biogeografiya iliminin’ rawajlanıw tariyxın qanday basqıshlarg’a bo’liw mu’mkin
?
3.Biogeografiya iliminin’ rawajlanıwına qaysı alımlar o’zlerinin’ u’lesin qosqan
?
4.O’zbekstanda
ekologo-geografiyalıq mekteptin’ tiykarın salıwshılar kimler
?
5.Biogeografiyanın’ qanday praktikalıq a’hmiyeti bar, xalıq xojalıg’ı-nın’ qaysı tarawlarında
ken’nen qollanıladı
?
Biogeografiyanın’ tiykarg’ı tu’sinikleri .
Geografiyalıq rayonlar bir-birinen ondag’ı jasaytug’ın
mikroorganizmler, o’simlikler, zamarrıq
ha’m haywanlardın’ quramı boyınsha ayırıladı. Ma’selen, Rossiyanın’ Evropa bo’liminde iyne
japıraqlı o’simlikler h.b. o’sse, al Orta Aziyada basqa o’simlikler o’sedi. Flora dep- sol rayonda
jasawshı o’simlikler, mikroorganizm ha’m zamarrıqlardın’ jıynag’ına aytamız.
Sonın’ menen birge sol rayonda haywanlardın’ ko’plegen tu’rleri-a’piwayı tiyın, gornostay,
qasqır, qon’ır ayıw h.b. tirishilik etedi. Fauna dep-belgili bir rayondag’ı tirishilik etetug’ın haywan
tu’rlerinin’ jıynag’ına aytıladı.
Anaw yaki mınaw rayondag’ı fauna ha’m floranın’ jıynag’ına- biota dep ataymız (Bobrinskiy,
1951).
Bul terminler tek g’ana o’simlik, zamarrıq ha’m mikrooragnizm yamasa haywanlarg’a
qollanılıp qoymastan, al o’simlik yamasa haywanatlar, du’nyasının’ iri bo’limlerine de qollanıladı.
Ma’selen, gu’lli o’simlikler florası, quslar faunası, kemiriwshiler faunası, su’t emiziwshiler faunası
h.t.b.
O’simlikler, zamarrıqlar, mikroorganizmler ha’m haywanatlar birge tirishilik etip bir-biri
menen ha’rqıylı qatnasta boladı ha’m bir-birine ha’r tu’rli ta’sir jasaydı. Basqasha aytqanda birgelesip
jasawshı organizmler ja’ma’a’tti payda etedi. Bul ja’ma’a’t ha’r-qıylı bolıwı mu’mkin. Ma’selen biz
tog’ay soobshestvosı, mikroorganizmler soobshestvosı dep ayırıp aytıwmız mu’mkin. Barlıq
ja’ma’a’tler ishinde o’simlik ha’m haywanlar soobshestvosı jaqsı u’yrenilgen. Sonın’ ushın biz bunnan
bılay usılar haqqında aytamız.
Soobshestvo tu’sinigi ju’da’ ken’ ma’nide aytıladı. Soobshestvo dep ulıwma tog’aydı, iyne
japıraqlı tog’aydı da h.t.b. aytamız. Solardın’ ishinde konkret, anıq soobshestvonı ayırıp biliw kerek.
7
İri tipologiyalıq kategoriyalarg’a tundra, iyne japıraqlı tog’aylar, ken’ japıraqlı tog’aylar, dala, sho’l,
savanna, taw h.t.b. kiredi.
Biom-bul tu’sinik anaw yaki mınaw zona ha’m kishi zonalardag’ı soobshestvolardın’
birlespesine aytıladı.
Solay etip flora ha’m fauna birlesip biotanı payda etedi. O’simlikler qaplamı ha’m haywanat
jıynag’ı soobshestvolardı ha’m biomlardı payda etedi.
Bir soraw tuwadı: Evropanın’ ken’ japıraqlı tog’aylarının’ flora ha’m faunasının’ quramı Arqa
Amerikanın’ flora ha’m faunasınan ayırmashılıg’ı qalay tu’sindiriledi
? Bul soobshestvolardın’ jasaw
jag’dayları uqsas ha’m olar uqsas biotag’a iye bolıwı kerek. Biraq bul onday emes. Bul regionlardın’
geologiyalıq tariyxı ha’r qıylı.
Solay etip biotalardın’ quramı sol regionnın’ geologiyalıq tariyxına baylanıslı boladı.
Biogeografiyanın’ bo’limleri.
Organizmlerdin’ jer sharı boyınsha tarqalıwının’ bir tegis bolmawı ha’r-qıylı sebepler menen
anıqlanadı, bul sebeplerdi biogeografiya ilimi u’yrenedi ha’m tu’sindiredi.
Jerdin’ tiri organizmlerin u’yreniwdin’ eki tu’ri bar: geografiyalıq, bunda organizmler
soobshestvosı, sonday aq jer sharının’ ha’r-qıylı oblastlarının’ flora ha’m faunası izertlenedi, ha’m
taksonomiyalıq, bunda jerde ayrım taksonomiyalıq kategoriyalar-semeystvo, tuwıs, tu’rlerdin’
tarqalıwı u’yreniledi.
Usıg’an sa’ykes biogeografiya to’mendegi bo’limlerge bo’linedi: 1. Soobshestvolar
geografiyası: a) ja’ma’a’ttin’ ulıwma geografiyası, b) o’simlik qaplamının’ geografiyası, v)
haywanatlar elatının’ geografiyası.
2.Organizmler ha’m olardın’ populyatsiyalarının’ geografiyası: a) organizmlerdin’ ulıwma
geografiyası, b) o’simlikler geografiyası, v) haywanatlar geografiyası, g) zamarrıqlar geografiyası.
Mikroorganizmler geografiyası da bar desek boladı, biraq bul bo’lim ele jaqsı islenbegen.
O’simlikler qaplamı ha’m o’simlikler populyatsiyasının’ tarqalıw nızamlılıqlarının’ jıynag’ın
botanikalıq geografiya u’yrenedi, haywanatlar elatı ha’m haywanatlar populyatsiyası geografiyasının’
jıynag’ı-zoologiyalıq geografiya (zoogeografiya), biom ha’m biotalardın’ tarqalıw nızamlılıqlarının’
jıynag’ı-ulıwma biogeografiya ta’repinen u’yreniledi.
Biogeografiya mashqalaların u’yreniwdin’ u’sh etapı bar:
1. Floristiko-faunistikalıq-fauna, flora ha’m jer sharının’ ha’r qıylı regionlarının’ flora ha’m
biotalarının’ inventarizatsiyası.
2. Salıstırmalı-regionallıq-jer sharının’ flora, fauna, biota, o’simlikler qaplamı, haywanatlar
elatı boyınsha regiong’a bo’liniwi (biomlar jıynag’ının’ da) ha’m bul regionlardın’ salıstırılıwı.
3. Kauzallı-sebepli-organizmler ha’m olardın’ ja’ma’a’tinin’ geografiyalıq tarqalıwına
ekologiyalıq faktorlardın’ ta’sirinin’ ko’rinisi, sonday aq tariyxıy faktorlardın’ organizmler ha’m
olardın’ ja’ma’a’tinin’ ha’zirgi tarqalıwında geologiyalıq tariyxı dawamında ekologiyalıq
jag’daylarının’ o’zgerisinin’ tu’sindiriliwi.
Ha’zirgi waqıtta biogeografiyada obektti izertlewdin’ sanlıq etapları jaqsı rawajlang’an.
Ma’selen, flora ha’m faunanı izertlewde bahalı mag’lıwmat alıw ushın sol regionda jasawshı o’simlik
ha’m haywan tu’rlerin tek sanap qoymastan. olardın’ ha’r-bir tu’rine sanlıq baha beriw kerek.
Sorawlar ha’m tapsırmalar.
1. Flora ha’m fauna degenimiz ne
?
2. Biota ha’m biom degenimiz ne
?
3. O’simlikler ha’m haywanatlar ja’ma’a’ti degenimiz ne
?
4. Biogeografiyanın’ qanday bo’limleri bar?
5. Biogeografiya mashqalaların u’yreniwdin’ qanday etapları bar?