Microsoft Word Elsever m kitab doc

 
65
Böyük dalğa uzunluqlu işığın bütün udulma oblastları 
üçün böyük enerji uyğun gəlir. 
İnfraqırmızı spektroskopiya da, həmçinin,  şüalanmanın 
udulmasına  əsaslanır. Udulma spektri, tətbiq edilən maddənin 
quruluşu ilə  sıx  əlaqədardır. Maddə molekuluna, müəyyən 
enerji vəziyyətində olan uyğun atomlar sistemi kimi baxmaq 
olar. Şüalanma molekulu üzərinə düşən bütün spektrdən o, yal-
nız onun enerji vəziyyətini dəyişə biləcək dalğa uzunluğunu 
udur. Molekulun aldığı enerji, atomların elektron vəziyyətinin 
dəyişməsinə (bu zaman spektr ultrabənövşəyi və görünən ob-
lastlara aid ediləcəkdir) və ya rəqsi, yaxud fırladıcı enerjilərin 
dəyişməsinə  sərf olunur. Molekulların rəqsi enerjisi iki əsas 
rəqs tipi ilə təyin oluna bilər: 
1. V a l e n t l i   r ə q s l ə r   t i p i  –
  bu zaman iki atom 
arasındakı məsafə artır və ya azalır, lakin atomlar valent rabi-
təsinin oxu üzərində qalırlar; 
2. D e f o r m a s i y a l ı    r ə q s l ə r   t i p i  –
  bu za-
man atomlar valent rabitəsi oxundan kənarlaşır. Deformasiyalı 
rəqslərin enerjisi valentli rəqslərin enerjisindən xeyli azdır, 
buna görə  də deformasiyalı  rəqslər, valentli rəqslərə nisbətən 
böyük uzunluqlu dalğalar zamanı müşahidə edilir. 
Müəyyən edilmişdir ki, ayrı – ayrı rabitələrin möhkəmliyi 
valentli rəqslərin tezliyinə təsir göstərir. Üçqat rabitələr (4,4 – 
5,0 mkm, 2300 – 2000 sm
-1
 -də udulma) ikiqat rabitələrdən 
(5,3 – 6, 7 mkm, 1900 – 1500 sm
-1
 udulma) möhkəm olur, bun-
lar da, öz növbəsində, udulması 7,7 – 12,5 mkm, 1300 – 800 
sm
-1
 – də baş tutan C − C, C − N, C − O  birqat rabitələrdən 
möhkəmliyi ilə fərqlənir.  
Molekulyar rəqslər nəzəriyyəsinə müvafiq olaraq, n sayda 
atomdan qurulmuş molekula, (
6
3

 n
) sayda normal rəqsə 
malikdir, xətti molekullar üçün isə normal rəqslərin sayı 
(
5
3

 n
) kəmiyyətinə  bərabər olur. Bu zaman valentli rəqs-
lərin miqdarı  (
1

n
) kəmiyyətinə, deformasiyalı  rəqslərin 

---

 
66
miqdarı isə  (
5
2

n
) kəmiyyətinə  bərabər olur. (
4
2

n
) 
kəmiyyətinə bərabər rəqslər xətti molekullar üçündür.  
Çoxatomlu molekullarda normal (valentli və deforma-
siyalı) rəqslərdən başqa spektrdə kiçik intensivliyə malik əlavə 
izlər də müşahidə oluna bilər. Böyük asimmetrik molekulların 
mümkün rəqs tiplərinin miqdarı o qədər çoxdur ki, hətta rəqs 
formalarının molekulyar quruluşundan asılılığının tam riyazi 
hesablamaları belə, molekulun quruluşu haqqında inandırıcı 
məlumat vermir. Buna görə  də, infraqırmızı spektrlərin  şifrini 
açmaq, yəni açıqlamasını vermək üçün, məlum quruluşlu təmiz 
birləşmələrin udma tezliyi və intensivliyi haqqında infor-
masiyaya malik olmaq lazımdır.  
Ayrı-ayrı funksional qrupların rəqsi, infraqırmızı spektrin 
dəqiq müəyyən edilən oblastlarında udulmaya səbəb olur. 
Müxtəlif molekulların udulma spektrlərində bir neçə eyni 
zolaqlar (izlər) mövcud ola bilər ki, bunların da udulma tezliyi 
“xarakterik udulma tezliyi” adlandırılır. Belə xarakterik izlərin 
mövcudluğu, spektrə görə molekulda müxtəlif qrupların ol-
masını və onların quruluğunu təyin etməyə imkan verir.  
Xarakterik tezliklərin aşkar edilməsi infraqırmızı spektro-
skopiyanın əsasını təşkil edir. Hazırki dövrdə dalğa ədədlərinə 
və dalğa uzunluqlarına görə  əsas zolaqların yerləşməsi ilə 
xarakterik tezlik və diaqramların bir çox cədvəlləri mövcuddur. 
Belə kimyəvi qruplara C − H, C ═ O, C = C, O − H ra-
bitələrinin valentli rəqslərini və C − H, N − H, NO
2
, CHO, 
CONH
2
 rabitələrinin deformasiyalı  rəqslərini misal göstərmək 
olar. Bu qruplar, hansı molekula aid olmasından asılı 
olmayaraq, xarakterik zolaqlara malikdir.  
Xarakterik tezliklərin  əmələ  gəlməsinin  əsas  şərti, qrup 
rəqsləri parametrlərinin molekulanın  əsas skeleti rəqslərinin 
parametrlərindən xeyli fərqlənməsidir. Üzvi maddələrin 
molekul skeleti (bu skelet C − C rabitələrindən təşkil olunur) 
üçün rəqslər 800 – 1200 sm
-1
 oblastında baş verir. Bütün növ 
rəqslərin tezliyi molekulun quruluşundakı  dəyişkənliklərə 

---

 
67
tamamilə  həssasdır.  İstənilən üzvi birləşmənin infraqırmızı 
spektrinin yüksək spesifikliyi bu cəhətlə şərtlənir.  
Qida məhsullarının keyfiyyətcə  və ya miqdarca tədqiqi 
zamanı analitik işlər yerinə yetirilərkən maksimum udulma 
zolağında D – optik sıxlıq və ya T – optik keçiricilik miq-
darının dəyişməsi təyin edilir. Spektrin avtomatik yazılışı üçün 
xüsusi spektrometrlər və spektrofotometrlərdən istifadə edilir.  
 
2.3.1. İnfraqırmızı spektrlərin alınması və 
nümunələrin hazırlanması 
 
Maddələrin infraqırmızı spektri, tədqiq olunan nümu-
nənin fiziki vəziyyətindən, birləşmələrin konsentrasiyasından 
(qatılığından)  əsaslı  dərəcədə asılı olur. Düzgün nəticələrin 
alınmasına işığın səpələnməsi, molekullararası qarşılıqlı  təsir, 
ətraf mühitin polyarlaşması və digər amillər mane olur.  
Mürəkkəb üzvi maddələri təmiz mayelərin nazik qatı 
şəklində, əridilmiş məhsul lövhəciklər arasında soyudulduqdan 
sonra bərk təbəqələr  şəklində, çəki nümunəsini maye ilə 
sürtgəcləyərkən işığın  əks olmasını  və  səpələnməsini azaldan 
məcun şəklində öyrənmək olar.  
Bərk materiallar əridilir, suspenziya və ya həb  şəklində 
hazırlanır.  
Adətən, məcun (pasta) hazırlamaq üçün vazelin yağı 
(nuyol) adlandırılan maye yüksəkmolekullu parafin karbohid-
rogenlərdən istifadə edilir. Nuyol, valentli rəqslər üçün (C − H) 
3,3-3,5 mkm (3030-2860 sm
-1
) dalğa uzunluğunda, defor-
masiyalı rəqslər üçün isə 6,85 mkm və 7,28 mkm (1460 sm
-1
, 
1374 sm
-1
) diapazonunda udulmaya malik olur.  
Nuyol  əvəzinə, yağın udulma oblastlarında  şəffaf olan 
heksaxlorbutadien istifadə etmək məsləhət görülür. Duru 
yağları, yağ damcısını natrium xlorid (NaCl) lövhəciyi üzərinə 
yerləşdirməklə (lövhəcik duz kristalından 25 mm diametr və 5 
mm qalınlıqda kəsilir) tədqiq etmək olar ki, bu zaman yağ 

---