27
darca kimyəvi analiz, istehsal proseslərinə nəzarətin əsasını
təşkil edir. Yəni çeşidli, yüksək keyfiyyət göstəriciləri ilə üs-
tünlük təşkil edən ekoloji təmiz qida məhsulları istehsalını hə-
yata keçirmək üçün, əksər hallarda miqdarca analiz metodları
geniş miqyasda tətbiq olunur.
1.5.1. Miqdari kimyəvi analizin inkişafı
Miqdarca kimyəvi analiz prinsipinin elmi əsaslandırılma-
sı yalnız kimyəvi reaksiyalarda maddələrin kütlələrinin saxlan-
ması qanunu müəyyənləşdirildikdən sonra mümkün olmuşdur.
XVIII əsrin ortalarında bu qanunu M.V.Lomonosov formalaş-
dırmış və praktiki olaraq sübuta yetirmişdir. Lomonosovun bu
kəşfi bir çox əvvəlki elmi-tədqiqat işlərinin əhəmiyyətli dərə-
cədə yekunu olmuşdur. Uzun illər analiz metodikasına mad-
dələr texnologiyasının bir bölməsi kimi baxılmışdır. Mineral-
ların öyrədilməsi, dərman bitkilərinin tərkibinin araşdırılması
və keyfiyyət yoxlanılması, müxtəlif qida məhsullarının key-
fiyyət göstəricilərinin müqayisəli şəkildə öyrənilməsi və bu
kimi digər işlər miqdarca kimyəvi analiz metodlarının inki-
şafına kömək etmişdir.
1494-1555-ci illərdə yaşayıb yaratmış Aqrikola çoxlsaylı
analizlərin qeydlərini tərtib etmişdir ki, onların bəzilərindən
indiki dövrdə də istifadə edilir.
Xüsusi termin olan “ k i m y ə v i a n a l i z” ifadəsini
ilk dəfə XVII əsrin birinci yarısında İngilis alimi Boyl , digər
maddələrin mövcudluğu şəraitində bir maddəni aşkar etməyə
imkan verən kimyəvi reaksiyaları işarələndirmək üçün istifadə
etmişdir. İndikatorların – müxtəlif təbii boyaların (lakmus və
başqaları) turşuları və əsasları tanımaq üçün tətbiq edilməsini
də Boyl qeyd etmişdir. O, həmçinin, sulfat və xlorid turşu-
larının kalsium və gümüş duzları vasitəsilə alınması reaksi-
yalarını qeyd etmiş, dəmirin alınması üçün taninin tətbiqini
həyata keçirmiş və bir sıra digər reaksiyaları öyrənmişdir.
28
XVIII əsrin ortalarında yaşamış İsveç alimi T.Berqmanın
apardığı çoxsaylı tədqiqat işləri haqqında geniş məlumatlar
mövcuddur. Belə ki, Berqman bir sıra analiz metodikasını
yaratmış və onları sistemləşdirmiş, təyin olunan maddənin
miqdarı reaksiya nəticəsində əmələ gələn maddənin çəkisinə
görə mülahizə yürütməyin mümkünlüyü qaydasını forma-
laşdırmışdır.
XIX əsrin əvvəllərində qaz analizi metodları inkişaf et-
məyə və geniş yayılmağa başlamışdır. Bu zaman Corc Dalton
metanın, etilenin və digər qazların analizləri üzrə bir sıra
klassik işlər yerinə yetirmişdir ki, bu işlər də Dalton qanununun
(dəfəlik nisbətlə qanunu) kəşfinə gətirib çıxarmışdır. Key –
Lüssak qazlar arasında baş verən reaksiyalarda vacib eksperi-
mental qanunauyğunluqları müəyyənləşdirmişdir.
Müəyyən edilən bu yeni məlumatlar əsasında “ Avaqadro
qanunu” kimi məlum olan qanun kəşf edilmişdir.
Bu dövrlərdə titrləmə metodları, yəni həcmi analiz
metodları da geniş miqyasda tətbiq olunmağa başlamışdır. Belə
ki, həcmi analiz metodlarından texniki tədqiqatlar və əczaçılıq
işlərinin yerinə yetirilməsində istifadə olunmuş və əvvəlki
tədqiqat metodları ilə müqayisədə daha dəqiq elmi nəticələr
əldə edilmişdir.
Rusiyada analitik kimyanın inkişafı da elə bu zamanlara,
yəni XIX əsrin əvvəllərinə təsadüf edir.
Kimya elmi tarixində D.İ.Mendeleyevin “Elementlərin
dövri sistemi” qanununun kəşfi dönüş nöqtəsi oldu. Bu
qanunun kəşfi bir çox müəmmalı məsələlərin açılması və elmi
əsaslandırılması üçün əhəmiyyətli rol oynadı. Bu qanun nəinki
qeyri-üzvi, habelə üzvi, biokimya, fiziki və analitik kimyanın
və eləcə də kimya elmi ilə əlaqədar olan bütün digər elmi
istiqamətlər qarşısında geniş imkanlar açmışdır.
XIX əsrin ikinci yarısından və XX əsrin əvvəllərindən
başlayaraq analitik kimyanın nəzəriyyə və metodlarının
intensiv inkişafı davam etmişdir. Kütlələrin təsiri qanununun
29
müəyyən edilməsi və eksperimental yoxlanılması, elektrolitik
dissosiasiya nəzəriyyəsinin inkişafı və digər elmi nailiyyətlər
çökmə, həllolma, turşu-qələvi, kompleks əmələgətirmə
müvazinəti proseslərinin nəzəri əsaslarının işlənilməsi üçün
əhəmiyyətli təkan oldu. Bununla yanaşı miqdar və həcm analiz
metodları da (elektrokimyəvi, spektral, kalorimetrik və s.)
inkişaf etməyə başladı.
XX əsrdə baş verən texniki tərəqqi və elmi nailiyyətlər
analitik kimyanın inkişafına təkan verdi. Kimyəvi
texnologiyanın, təbabətin, fizikanın, geokimyanın, habelə
texnikanın və digər elmlərin inkişafı analitik kimya elminin
qarşısında bir çox yeni vacib tapşırıqlar qoyur. Bundan başqa,
texnikanın və elmin qarışıq sahələrinin inkişafı analitik
kimyaçılara müxtəlif tapşırıqların həlli üçün yeni nəzəri
məlumatlar və yeni vasitələr verir.
Hazırda bütün dünya ölkələrində analitik kimyaya həsr
edilən 15-dən artıq, xüsusilə elmi jurnallar nəşr olunurki,
bunlardan da “Təbii birləşmələr kimyası” adlı jurnalı qeyd
etmək olar. Bu jurnalda, əsasən qida məhsullarında mövcud
olan eksperimental yolla tədqiq edilərək müəyyənləşdirilən
təbii kimyəvi birləşmələrin keyfiyyət və miqdarca analizinə
həsr olunmuş elmi məqalələr nəşr edilir.
30
II BÖLMƏ
QİDA MƏHSULLARININ SPEKTRAL
TƏDQİQAT ÜSULLARI
Müasir fiziki-kimyəvi analiz üsulları arasında məhsulun
olduqca vacib xüsusiyyətləri haqqında daha tam və dolğun
məlumat almağa imkan verən s p e k t r o s k o p i y a daha
geniş təşəkkül tapmışdır.
Spektral tədqiqat üsullarından müxtəlif üzvi birləşmələri,
eləcə də 10
-2
– 10
-6
mol. qatılıqda mineral maddələri təyin
etmək üçün istifadə edilir.
2.1. Absorbsiyalı spektroskopiya
2.1.1. Absorbsiyalı spektroskopiyanın nəzəri əsasları
Spektroskopiya şərti olaraq iki qrupa bölünür:
1. Emissiyalı spektroskopiya;
2. Absorbsiyalı spektroskopiya.
E m i s s i y a l ı s p e k t r o s k o p i y a maddənin
şüalanma qabiliyyətini öyrənir. Enerjinin ayrılması, enerji
udularkən elektronlar əsas səviyyədən daha yüksək energetik
səviyyəyə keçdikdə atomların qabaqcadan termiki və ya ener-
getik həyəcanlanması ilə əlaqədardır.
A b s o r b s i y a l ı s p e k t r o s k o p i y a maddənin
udulma qabiliyyətini öyrənir. Bu zaman analiz edilən nümunə
müəyyən tezlik diapazonuna malik elektromaqnit şüalanma
mənbəyi ilə spektrometr arasında yerləşdiririlir. Spektrometr,
verilən dalğa uzunluğunda ilkin şüalanma mənbəyi ilə müqa-
yisədə sınaq nümunəsindən keçən işığın intensivliyini ölçür
(şəkil 2.).
Dostları ilə paylaş: |