Microsoft Word Gulnara-kitab son doc

Gülnarə Fəxrəddin qızı.Türk dillərində zaman kateqoriyası.Bakı.2010, s
.
71
 
 
 
 
dillərində -ğan, -gen, -qan, -ken, altay, noqay dillərində 
-ğan, -gen, -kan, -ken, başqırd, kazan-tatar, uyğur dillə-
rində -ğan, -gən, -qan, -kən, özbək dilində -qan, xakas 
dilində -ğan, -gen, xan, -ken,-an, -en formalarında özü-
nü göstərir. Altay dilində  həmin  şəkilçi variantları ilə 
yanaşı, həm də -ğon, -gön, -kon, -kön variantlarından da 
istifadə olunur. Nümunələrə nəzər yetirək: 
                          Tək                     Cəm 
I şəxs Azərb.:     getmişəm              getmişik    
           türk:        anlamışım             anlamışız 
           qaqauz:   kalmışım               kalmışık 
           qazax:     alğanmın               alğanbız 
           qırğız:     bilgenmen             bilgenmiz 
           qaraqalp.:bilgenmen             bilgenbiz   
           başqırd:   kitkənmen             kitkənbež 
           xakas:      tökkem                  tökkebis 
           özbək:      қilqanman             қilqanmiz 
           qumuq:    satqamman            satqammïz 
           tuva:        öörenmişaan men  öörenmişaan bis 
II şəxsAzərb.:   getmi[ş]sən           getmi[ş]siniz 
           türk:       anlamışsın             anlamışsınız  
          qaqauz:    kalmışın                kalmışınız 
          qazax:      alğansıŋ                alğansıŋdar 
          qırğız:      bilgensiŋ               bilgensiz 
          qaraqalp.: bilgenseŋ              bilgensiz 
          başqırd:    kitkənheŋ              kitkənhegež  
          xakas:      tökkeziŋ                 tökkezer 
          özbək:      қilqansan               қilqansiz   
         qumuq:     satqansan               satqansïz 

---

Gülnarə Fəxrəddin qızı.Türk dillərində zaman kateqoriyası.Bakı.2010, s
.
72
 
 
 
 
          tuva:        öörenmişaan sen    öörenmişaan siler 
III şəxs Azərb.:      getmişdir               getmişlər 
             türk:          anlamış                  anlamışlar 
            qaqauz:      kalmış                    kalmışlar  
            qazax:        alğan                      alğan 
            qırğız:        bilgen                     bilgenler 
            qaraqalp.:   bilgen                     bilgen 
            başqırd:      kitkən                     kitkəndər    
            xakas:         tökken                    tökkenner 
            özbək:        қilqan                     қilqanlar 
           qumuq:       satqan                     satqallar 
            tuva:         ol öörenmişaan       olar öörenmişaan 
Azərb.: – Altı saat növbədə duracağam. Məndən 
nigaran olmayın, gündüz doyunca yatmışam; –Deyəsən 
onun adını  ştabdan  çıxardıblar(Mir Cəlal, Açıq kitab); 
türk:Siyen – Ah, ne hassas bir insan.Sonra? Neler yaz-
mış daha?(A.Nesin, Hadi öldürsene Canikom); qaqauz: 
Karaullar ölə da yapmışlar.Gelmişler avşamnein bu çor-
bacının pençeresinä da sölemişlər ona yukardan mer-
kezdän izini(Qaqauz folkloru,Kara bakla); kazan-tatar: 
Berkönne işek yapkanda xuja səer ber tavış  işetkən 
(Q.Bəşirov); xakas:Mıyağıs pastap pir xat alğan  (126, 
34); özbək:Bobirnoma mavzusida qator badiiy asarlar 
ham yaratilgan 
(www.turan.info/forum/showthread. php?t);  
qazax: Özende balıқşılar au қarap jür,  
     Toğayda oraқ dausı şaŋ-şüŋ orğan. 
    “Allalap”, al kitaptı қoldarıŋa! 
     Küldarın Küday suymes jalқau bolğan  
                                 (A.Baytursinov,Oқuğa şaқıru). 

---

Gülnarə Fəxrəddin qızı.Türk dillərində zaman kateqoriyası.Bakı.2010, s
.
73
 
 
 
 
qırğız:Oşonduktan jan balam, 
     Adil adamlar baskan 
     Ak joldorqo tüşkünüŋ, 
     Takıbaalar taptaqan.  
                                (Suleyman padişanın nuskaları)  
N.K.Dmitriyev yazır:“Bu nəticə mühümdür ki,“ob-
yektiv”(yaxud “qəti”) keçmiş zamana əks olan bu forma 
mənasına görə vahid deyil, dörd başlıca məqamdan iba-
rətdir: 
1)
nəticə anı(=lat.perfectum logicum,
məsələn: “gəlmişəm” 
= “burdayam”; “o,ölümcül zədələnib” – “o ölübdür” –
subyektiv nəticə);  
2
)  şübhə anı  (=conjunctivus potentialis:
“deyəsən, sən zə-
dələnmisən”); 
3)
tarixi ötürmə anı(=perfectum historicum:“
deyirlər ki, o 
ölub”);  
4)
gözlənilməz hökm anı
(“belə çıxır ki, məni aldadıblar”)
1
. 
-Mış şəkilçili keçmiş zaman orxon abidələrinin di-
lində də işlənmişdir; məs.:
  
Sü:sül(e)p(e)n:tört:bul(u)ñd(a)kı:bod(u)n(u)g:kop: 
(a)lm(ı)ş:kop:b(a)z:kılm(ı)ş:b(a)şl(ı)g(ı)g:yük(ü)nt(ü)r-
m(i)ş:tizl(i)g(i)g:sökürm(i)ş:ilg(e)rü:k(a)d(ı)rk(a)n:yış-
ka: t(e)gi:kirü:t(e)m(i)r:k(a)p(ı)gka:tegi:koont(u)rm(ı)ş 
(KTD2)
2
 
                                                 
1
Дмитриев  Н.К.К  вопросу  о  значении  османской  глагольной  формы  на            
-мыш. Строй тюркских языков. Москва, ИВЛ, 1962, с. 185. 
2
 Tekin Talât.Orhon Yazıtları.Ankara,Türk Dil Kurumu Yaınları,2008, 
s.24. 

---