Microsoft Word ihyo ilm ziyouz com doc

Ihyou ulumid-din (Din ilmlarini jonlantirish) – Ilm kitobi. Abu Homid al-G’azzoliy 
 
 
www.ziyouz.com kutubxonasi 
33
Fiqh uch holati bilan sharaflidir. 
1. Fiqh shar’iy ilm bo‘lib, u Nabiydan (sollallohu alayhi vasallam) istifoda qilingandir. Tib 
esa, shar’iy ilm emas.  
2. Oxirat yo‘liga tushgan kishi xoh kasal, xoh sog‘lom bo‘lsin, fiqhdiga ishi tusha. Ammo 
tib ilmiga kasallargina muhtoj bo‘ladi, xolos.  
3. Fiqh ilmi oxirat yo‘lidagi ilmga qo‘shnidir. Chunki u a’zolarning amaliga e’tibor beradi. 
A’zolar amallarining masdari esa, qalb sifatlaridir. Maqtalgan amallar oxiratda najot 
bo‘luvchi maqtalgan axloqlardan sodir bo‘ladi. Qoralangan amallar esa, qoralangan 
xulqlardan kelib chiqadi. A’zolarning qalb bilan bog‘liqligi ochiq ko‘rinib turgan narsa. 
Salomatlik va kasallik esa, mijozning pok-nopokligiga bog‘liq. U badanning sifatidir, qalb 
sifatlaridan emas. Fiqh tibga qanchalik bog‘lanmasin, baribir fiqhning sharafi zohir 
bo‘laveradi. Ammo oxirat yo‘li ilmi fiqhdan sharafliroq. 
 
Agar menga, oxirat yo‘li ilmining ma’nosini batafsil ajratib bering, desang, uni mufassal 
tushuntirishning imkoni bo‘lmasa ham (aytaman). Bilgilki, oxirat yo‘lining ilmi ikki 
qismdir: mukoshafa ilmi va muomala ilmi. 
 
Mukoshafa ilmi botiniy ilmdir va barcha ilmlarning g‘oyasidir (ya’ni, botinni o‘rganishdir). 
Ba’zi oriflar: «Kim mana shu ilmdan nasibador bo‘lmasa, unga yomon oqibat kelishidan 
qo‘rqaman», deb aytishgan. Nasibador bo‘lishning eng ozi esa, uni tasdiq qilib, o‘sha ilm 
ahliga ergashishdir. Ayrimlar aytdiki: «Kimda bid’at va kibr bo‘lsa, mukoshafa ilmidan 
biror narsa unga ochilmaydi». Yana aytishlaricha, kim dunyoni yaxshi ko‘rsa yoki havoyi 
nafsiga ergashsa, mukoshafa ilmi unda bo‘lmaydi. Balki boshqa ilmlarni egallashi 
mumkin. Bu ilmni inkor qilganlarning eng oz jazosi undan zavqlanmaslikdir. Shu 
ma’noda she’r ham bor: 
 
Gunohdir, jazosi ham o‘zi bilan, 
Yo‘q kishining g‘iybatiga rozi bo‘lsang. 
 
U ilm mazmum sifatlardan pok qalbda zohir bo‘ladigan nurdir. Mana shu nur bilan oldin 
eshitilgan, lekin ma’nolari anglashilmagan ko‘p ishlar kashf bo‘ladi, Allohning zotini, 
boqiy va komil sifatlarini, fe’lini, dunyo va oxiratni yaratishdagi hikmatlarini,  dunyo 
ustiga oxiratni qo‘yish tartibini, nubuvvat, nabiy va vahiy ma’nosini, farishtalar va 
shaytonlar lafzlarining ma’nosini, shaytonning insonlarga dushmanligi, anbiyolarga 
farishtalarning ko‘rinish va payg‘ambarlarga vahiy kelish kayfiyatini, yer va osmonlar 
saltanatini, qalbni bilishni, farishtalar va shaytonlar jamoasi orasidagi farqni, oxirat, 
jannat, do‘zax, qabr azobi, sirot, mezon va hokazolarni o‘sha nur orqali anglaydi.  
 
Allohning quyidagi so‘zi shu ma’nolarni ifoda etadi:  
«(Va unga deyilur): «Nomai a’molingni o‘qi! Bugun o‘z nafsing o‘zingga qarshi 
yetarli hisobchidir» (Isro surasi, 14-oyat);  
 
«Agar ular bilsalar, oxirat diyorigina (mangu) hayot (diyoridir)» (Ankabut 
surasi, 64-oyat).  
 
(Mukoshafa ilmi ila qalbda zohir bo‘lgan nur bilan) shuningdek, Allohga yo‘liqib, Uning 
karim yuziga nazar solish, Unga yaqin bo‘lish, Unga qo‘shni tutinish, malaul a’lo 
saodatiga musharraf bo‘lish, farishta va nabiylarga yaqin bo‘lish, ahli jannat 
darajalarining tafovuti, hatto, ular bir-biriga osmondagi yulduzga qaragandek qarashlari 

---

Ihyou ulumid-din (Din ilmlarini jonlantirish) – Ilm kitobi. Abu Homid al-G’azzoliy 
 
 
www.ziyouz.com kutubxonasi 
34
ma’nosini anglaydi. 
 
Mana shu yuqorida zikr qilingan ishlarni tasdiqlab, ma’nosini anglashda odamlar bir 
necha maqomlarga bo‘linadi. 
 
Ba’zilarning fikricha, ularning hammasi Alloh taolo solih bandalariga tayyorlab qo‘ygan, 
ko‘z ko‘rib quloq eshitmagan, inson qalbi his etmagan tamsillardir. Aytilayotganlar 
jannatda xalq qilingan narsalarning ism va sifatlari, xolos. Ayrimlarning fikricha, u 
narsalarning ba’zilari lafzdan tushunilgan narsaga muvofiq keladi. Ba’zi birovlar esa, 
Alloh azza va jallani tanishning oxirgi chegarasi Uni tanishdan ojiz ekanini e’tirof 
qilishdir, deyishadi. Ba’zilar Alloh azza va jallani tanishda katta bir ishni da’vo qilishadi. 
Yana ba’zilar, Alloh azza va jallani tanishning chegarasi avom e’tiqodining Alloh mavjud, 
olim, qodir, sami’, basiyr, mutakallim, deb to‘xtagan joyidir, deyishadi. 
 
Demak, mukoshafa ilmi deb: yopiq parda ko‘tarilgan, haq ravshan bo‘lib shakshubhasiz 
gumon qilinmaydigan ayon narsa ravshan bo‘lganga o‘xshash holga kelganiga aytiladi. 
 
Agar qalb oynasi dunyo iflosliklari bilan qattiq kirlanmasa, mazkur hol inson javharida 
mumkindir. 
 
Oxirat yo‘li ilmi qalb oynasini iflosliklardan tozalab, sayqallab, Allohning sifati va fe’lini 
topishda to‘siq bo‘ladigan narsalarni ko‘taradi. Bu ish shahvatlardan tiyilib, hamma 
holatda anbiyolarga iqtido qilish bilan bo‘ladi. Ana shu taqdirdagina qalb musaffo bo‘lib, 
haq yuzaga chiqadi va nur taratadi. Bu darajaga faqat riyozat bilan (bu haqda o‘z o‘rnida 
batafsil bayon keladi), ilm va ta’lim bilan erishiladi. Ammo u ilmlar kitoblarda bitilmaydi. 
Undan biror narsa in’om etilgan kishi uni gapiradi va ilmdan gapirgan narsasining ahliga 
aylanadi, muzokara va sirda unga sherik bo‘ladi. Bu ish maxfiydir. Rasululloh (sollallohu 
alayhi vasallam) quyidagi so‘zlarida ilmni nazarda tutganlar: «Ilmning maknun (yashirin) 
hay’atlisi bor. Uni faqat Allohni taniganlar biladi. Agar u haqda gapirilsa, Alloh haqida 
g‘ururga ketganlargina anglamaydi. Alloh ilm bergan olimni past sanamanglar. Chunki 
Alloh unga ilm berayotganda past sanamagan».
71
 
 
71. Abu Abdurahmon Sulmiy Abu Hurayradan zaif isnod bilan rivoyat qilgan.
 
 
Ikkinchi qism esa, muomala ilmidir. U qalb holatlarini o‘rganadi. Ularning ichida sabr, 
shukr, xavf (doimo Allohdan qo‘rqib turish), rajo (Allohning rahmatidan umid qilish), rizo 
(qazoi qadarga rozi bo‘lish), zuhd, taqvo, qanoat, saxovat, minnat Alloh taologa xos  
ekanini bilish, yaxshi fikrda bo‘lish, go‘zal xulqlilik, birgalikda go‘zal hayot kechirish, 
rostgo‘ylik va ixlos kabi maqtovli holatlar bor. Ularning haqiqatini, me’yorlarini va 
sabablarini, samarasini, belgilarini o‘rganish va zaif bo‘lganini muolaja qilib, kuchaytirish 
oxirat ilmidir. 
 
Shuningdek, qalb holatlari ichida qoralanadiganlari bor: faqirlikdan qo‘rqish, norizo 
bo‘lish, hiyla, gina, hasad, aldov, mansabparastlik, maqtovni yoqtirish, dunyoda uzoq 
muddat qolishni yaxshi ko‘rish, kibr, riyo, g‘azab, qo‘pollik, adovat, nafrat, tama’, 
baxillik, (dunyo ashyolariga) rag‘bat, maqtanchoqlik, nonko‘rlik, boylarni ulug‘lash, 
faqirlarni kamsitish, g‘ururlanish, manmanlik, faxrlanish, haqni qabul qilmaslik, 
manfaatsiz narsalarga kirishish, sergaplik, maqtanchoqlik, odamlar uchun ziynatlanish, 
laganbardorlik, o‘z aybi qolib, o‘zgalar aybi bilan mashg‘ul bo‘lish, qalbdan 

---