Microsoft Word informatika cavab az docx
Yüklə 0,53 Mb. Pdf görüntüsü
|
Express , Microsoft Outbook, Netscape Communikator və digər proqramlardan istifadə etmək olar. Şə bəkə yenilikləri Usenet və ya telekonfrans da nternetin geniş yayılmış xidmətlərindəndir. Bu halda xəbər alan şəbəkə düyünü həmin xəbəri siyahıda olan bütün düyünlərə translyasiya edir. Beləliklə, bir xəbər çoxqat təkrarlanaraq qısa müddətdə bütün dünyaya (Usenet konfrans iştirakçılarına) yayılır. nformasiya yayımı siyahıları elektron poçtla işləyən sadə nternet xidmətidir. Bu halda bir məktub siyahıda qeydiyyata düşmüş bütün abonentlərə ötürülür. Bu yayımı hansı təşkilat icra edirsə, o da yayıma nəzarət edir. Halbuki belə nəzarət Usenet xidməıtində yoxdur. FTP xidməti xüsusi serverlərdə saxlanan fayllara( həmçinin, arxiv fayllarına) müraciəti təmin edir. Ümumdünya hörümçək toru (World Wide Web – WWW) nternetin ən populyar xidmətidir. Bu xidmət hipermətn anlayışına əsaslanır. Mətn informasiyasının ardıcıl, xətti formada deyil, bir-biri ilə iqtibaslar şəklində bağlı olan mətnlər çoxluğu kimi təşkil edilməsinə hipermətn deyilir. Bir mətn daxilindəki iqtibas digər mətnə keçidə imkan verir. qtibas edilən mətn başqa kompüterdə, başqa ölkədə, başqa kontinentdə ola bilər. Hipermətn ideyası əsasında mulyimediya texnologiyasına əsaslanan hipermediya yaradılmışdır. Hipermətn sənədi
(Hyper Text Markup Language) dilində tərtib edilir. HTML formatını ötürmək üçün HTTP (Hyper Text Transfer Protocol) protokolundan istifadə edilir. WWW sənədindəki iqtibaslar elə təşkil edilmişdir ki, hər bir informasiya resursu nternetdə birmənalı ünvanlaşdırılır. nternetdə informasiya resursuna iqtibaslar UTL-ünvanlar (Uniform Resource Locator ) adlanır. WWW xidmətinin köməyi ilə istifadəçi öz informasiya fəzasını vahid bütöv kimi qəbul edir. qtibaslar WWW müştərisi olan brauzer adlanan proqramlar vasitəsilə dərk edilir.
xidməti məsafədəki kompüterlərə terminal müraciətini təmin edir. Proxy -server (əlaqələndirici server) tez-tez müraciət edilən informasiyanın üzünü özündə saxlayır və təkrar müraciətlərdə uzaq qoşmalara ehtiyac qalmır.
Ümumdünya hörümçək toru (World Wide Web – WWW) nternetin ən populyar xidmətidir. Bu xidmət hipermətn anlayışına əsaslanır. Mətn informasiyasının ardıcıl, xətti formada deyil, bir-biri ilə iqtibaslar şəklində bağlı olan mətnlər çoxluğu kimi təşkil edilməsinə hipermətn deyilir. Bir mətn daxilindəki iqtibas digər mətnə keçidə imkan verir. qtibas edilən mətn başqa kompüterdə, başqa ölkədə, başqa kontinentdə ola bilər. Hipermətn ideyası əsasında mulyimediya texnologiyasına əsaslanan hipermediya yaradılmışdır. Hipermətn sənədi
(Hyper Text Markup Language) dilində tərtib edilir. HTML formatını ötürmək üçün HTTP (Hyper Text Transfer Protocol) protokolundan istifadə edilir. WWW sənədindəki iqtibaslar elə təşkil edilmişdir ki, hər bir informasiya resursu nternetdə birmənalı ünvanlaşdırılır. nternetdə informasiya resursuna iqtibaslar UTL-ünvanlar (Uniform Resource Locator ) adlanır. WWW xidmətinin köməyi ilə istifadəçi öz informasiya fəzasını vahid bütöv kimi qəbul edir. qtibaslar WWW müştərisi olan brauzer adlanan proqramlar vasitəsilə dərk edilir.
xidməti məsafədəki kompüterlərə terminal müraciətini təmin edir. Proxy -server (əlaqələndirici server) tez-tez müraciət edilən informasiyanın üzünü özündə saxlayır və təkrar müraciətlərdə uzaq qoşmalara ehtiyac qalmır.
Verilənlər bazası (VB) bir-birilə qarşılıqlı əlaqələndirilmiş, eyni prinsiplərlə və vasitələrlə təsvir olunan, saxlanan və idarə olunan, müxtəlif istifadəçilər tərəfindən müxtəlif məqsədlər üçün istifadə olunan verilənlər toplusudur. Verilənlər adətən fayllarda (cədvəllərdə) saxlanır. Verilənlər bazası konsepsiyasının əsas prinsipləri aşağıdakılardır [4]: 1. Saxlanan verilənlərdə təkrarlanmaların aradan qaldırılması. Eyni verilənlər bir neçə faylda aşkar edildikdə həmin verilənlər bir faylda saxlanılmaqla, digər fayllardan çıxarılır və fayllar arasında əlaqə yaratmaqla onlara müraciət təmin olunur.
2.Verilənlərin mərkəzləşdirilmiş idarə olunması. Faylların fərdi emalından fərqli olaraq, mərkəzləşdirilmiş idarəolunma verilənlərin bazaya daxil edilməsi, dəyişdirilməsi, silinməsi və axtarışı əməliyyatlarının VB daxilində eyni üsul və vasitələrlə (proqramlarla) aparılmasını nəzərdə tutur. 3. Verilənlərin müstəqilliyi. Verilənlərin tətbiqi proqramlardan və əksinə, tətbiqi proqramların verilənlərdən asılı olmaması çox vacib məsələdir. VB-də bu məsələ verilənlərin çox səviyyəli müstəqil təsviri və bu təsvirlərin yaradılma mexanizmlərinin müstəqilliyi ilə əldə edilir. Nəticədə, verilənlərin məntiqi və fiziki səviyyələrdə dəyişdirilməsinin tətbiqi proqramlara təsiri aradan qaldırılır. 4.
Verilənlərin tamlığının təmin edilməsi. Təkrarlanmaların aradan qaldırılması eyni verilənlərin müxtəlif fayllarda yol verilən uyğunsuzluqlarını aradan qaldırmağa imkan verir. Lakin bəzi hallarda təkrarlanmaları tam aradan qaldırmaq mümkün olmur. Bu halda eyni verilənlərin müxtəlif fayllardakı qiymətləri arasında uyğunluğun təmini üçün VB-da lazımi vasitələr nəzərdə tutulur. 5. Verilənlərin təhlükəsizliyinin təmin edilməsi. Verilənlərin təhlükəsizliyi dedikdə, bir tərəfdən onların təhriflərdən və zədələnmələrdən qorunması, digər tərəfdən, səlahiyyətsiz müraciətlərdən mühafizə edilməsi nəzərdə tutulur. Bunun üçün VB-da lazımi metodlar və vasitələr nəzərə almır.
6. Verilənlərdən müxtəlif məqsədlərlə istifadə olunması. Mərkəzləşdirilmiş idarə olunma verilənlərin müxtəlif istifadəçilər tərəfindən müxtəlif məqsədlər üçün istifadə olunmasına zəmin yaradır. 7.
Optimallaşdırma və standartlaşdırma imkanları. Müasir proqramlaşdırma texnologiyaları yaddaş sərfinin və informasiya axtarış vaxtının minimallaşdırılmasını təmin edən strukturların və metodların seçilməsinə və tətbiqinə imkan yaradır. Verilənlərin və sorğuların təsviri üçün standart üsullardan və dillərdən istifadə olunduğundan, IS-in istismarı və digər sistemlərlə verilənlər mübadiləsi sadələşir, verilənlərin yoxlanması və bərpası əməliyyatları asanlaşır. 1.
Xərclərin minimallaşdırılması. Sübut edilmişdir ki, VB konsepsiyası ilə qurulan IS faylların fərdi emalı ilə qurulan sistemlərdən təxminən 1,5 dəfə ucuz başa gəlir. Verilənlərin struktur modelləşdirilməsində aşağıdakı tip modellərdən istifadə olunur: iyerarxik, şəbəkə, relyasiya və obyektyönlü.
diaqramında təpələr (düyünlər) mahiyyətlərin tipini, budaqlar isə mahiyyətlər arasındakı əlaqələri göstərir. Əsas daxili məhdudluqlar bunlardır: a) əlaqələrin bütün tipləri funksional xarakterlidir və yalnız aşağıdakı əlaqələr mümkündür: "birin-birə" (1:1), "birin-çoxa" (1:M), Şəbəkə tipli modellər də iyeraxik modellər kimi verilənlərin qraf diaqramı şəklində təsvirinə əsaslanır. yerarxik modeldən fərqli olaraq, şəbəkə modelində (1:1), (1:M), (M:l) funksional əlaqələrlə yanaşı (M:N) (çoxun-çoxa) əlaqəsi də həyata keçirilir. Relyasiya modelinin və ümumiyyətlə relyasiya modelli VBIS-in yaranması IBM firmasının əməkdaşı Edqar Koddun adı ilə bağlıdır. Relyasiya modelinin əsasını "nisbət" (ingiliscə "relation") riyazi anlayışı təşkil edir və bu tip modelin adı həmin terminlə bağlıdır. Müəyyən şərtlərə əməl etdikdə, nisbəti insan üçün adi olan ikiölçülü cədvəl kimi təsvir etmək olar. Fərdi kompüterlər üçün mövcud olan VBIS-in böyük əksəriyyətində relyasiya modelindən istifadə olunur. Obyektyönlü model iki modeli özündə birləşdirir (relyasiya və şəbəkə modellərini) və mürəkkəb strukturlu böyük VB-lərin qurulması üçün istifadə olunur.
Verilənlərin struktur modelləşdirilməsində aşağıdakı tip modellərdən istifadə olunur: iyerarxik, şəbəkə, relyasiya və obyektyönlü.
yaranması IBM firmasının əməkdaşı Edqar Koddun adı ilə bağlıdır. Relyasiya modelinin əsasını "nisbət" (ingiliscə "relation") riyazi anlayışı təşkil edir və bu tip modelin adı həmin terminlə bağlıdır. Müəyyən şərtlərə əməl etdikdə, nisbəti insan üçün adi olan ikiölçülü cədvəl kimi təsvir etmək olar. Fərdi kompüterlər üçün mövcud olan VBIS-in böyük əksəriyyətində relyasiya modelindən istifadə olunur. Relyasiya modelinin əsas üstün cəhətləri aşağıdakılardır: sadəliyi, proqram reallaşdırılmasının asanlığı, verilənlər üzərində müxtəlif riyazi və məntiqi ə məliyyatların aparılmasının mümkünlüyü, istənilən tip sorğuya cavabı təmin edən çevik VB sxeminin qurulmasının mümkünlüyü. Relyasiya modelindən əsasən orta ölçülü VB-lər üçün istifadə olunur. Cədvəllərin sayı artdıqca VB ilə işləmə sürəti aşağı düşür. Mürəkkəb strukturlu verilənlərin emalı sistemlərinin (məsələn, layihələndirmənin avtomatlaşdırılması sistemləri) yaradılmasında relyasiya modelindən istifadə olunması müəyyən çətinliklər yaradır. Relyasiya modeli haqqında daha ətraflı məlumat sonrakı paraqrafda verilir. Relyasiya modeli (RM) mövzu sahəsini əhatə edən nisbətləri və onlar arasındakı ə laqələri əks etdirir. Relyasiya modelində VB-in məntiqi sxemi nisbətlər sxemi şə klində tasvir olunur. Həmin sxemdə ayrı-ayrı nisbətlər və oxlu xətlərlə onlar arasındakı əlaqələr göstərilir. Relyasiya modelinin elementləri və onların təsvir forması cədvəl 1-də göstərilmişdir. RM elementlərindən ən mühümü nisbətdir.
başlığını təsvir edir. Mahiyyət – verilənləri nisbətdə saxlanan istənilən təbiətli informasiya obyektidir. Atribut – mahiyyəti xarakterizə edən xassədir.
Relyasiya modelinin elementəri Relyasiya modelinin elementləri Təsvir forması Nisbət
Cədvəl (fayl) Nisbətin sxemi Nisbətin adı və atributların siyahısı Nisbətlər sxemi (relyasiya sxemi) VB-dəki nisbətlərin sxemləri və onlar arasındakı əlaqələr Mahiyyət Informasiya obyekti Kortej
Cədvəlin sətri (yazı) Atribut
Cədvəlin sütununun başlığı (adı) Domen
Cədvəlin sütunu Açar
Bir və bir neçə atribut Verilənin tipi Domendəki elementlərin qiymətlərinin tipi Relyasiya modelinin riyazi əsası sonlu riyaziyyatın bölməsi olan nisbətlər (relyasiya) cəbrindən götürülmüşdür. Nisbəti riyazi olaraq belə şərh etmək olar. Tutaq ki, n sayda D 1 ,D 2 ,...,D
n çoxluqları var. Onda R nisbəti nizamlanmış ,d 2 ,d 3 ,...,dn> kortejlərinin çoxluğudur. Burada d i ∊D i və D
1 ,D 2 ,...,D n R nisbətinin domenləridir. Şəkil 4-də misal kimi işçi nisbətinin təsviri verilmişdir. ŞÇ nisbəti (cədvəl)
Atributlar Domen kortej
Göstərilən misalda nisbətin sxemi belə ifadə olunur: Ş Ç (Tabel nömrəsi, Soyadı- nisialı, Şöbə, Vəzifəsi, Doğum tarixi). Ş Ç nisbətinin 3 korteji var. Hər bir kortej 5 elementdən ibarətdir və hər bir element uyğun domendən götürülür. Nisbətin kortejlərinə (cədvəlin sətirlərinə), başqa sözlə, faylın yazılarına birbaşa müraciət etmək üçün açardan istifadə olunur. Nisbətin açarı və ya əsas açar (ingiliscə "primary key") hər bir korteji birmənalı təyin edən atributdur. Məsələn, ŞÇ nisbətində əsas açar kimi "tabel nömrəsi" atributundan istifadə etmək olar. Аçar tərkibli, yəni bir neçə atributdan ibarət ola bilər (məsələn, "soyad+ şöbə"). Bundan əlavə, xarici açar (ingiliscə "foreign key") anlayışı da mövcuddur. Xarici açar vasitəsilə nisbətlər arasında əlaqələr yaradılır. Məsələn, ŞÇ nisbəti ilə VƏZiFƏ-MAAŞ (vəzifə, maaş) nisbəti arasında əlaqə "vəzifə" atributu vasitəsilə qurulur (Şəkil 5). Burada "vəzifə" atributu ŞÇ nisbətində xarici açar, vəzifə-maaş nisbətində isə əsas açar kimi çıxış edir.
Ş
VƏZ FƏ-MAAŞ Verilənlərin tamlığını təmin etmək üçün xarici açarlara istinad tamlığı adlanan məhdudluq qoyulur. Bu о deməkdir ki, xarici açarın hər bir qiyməti üçün ə laqələndirilən nisbətlərdə kortejlər olmalıdır. Ə ksər hallarda hər bir nisbət-cədvəl ayrıca faylda saxlanır. Bəzi VBIS-lərdə isə, məsələn, MS Access, bir faylda bütöv VB saxlanır. Relyasiya modelində nisbətə müəyyən tələblər qoyulur. Odur ki, cədvəlin nisbət hesab olunması üçün o, aşağıdakı şərtlərə və məhdudluqlara cavab verməlidir. 1. Cədvəldə təkrarlanan sətirlər ola bilməz, başqa sözlə eyni qiymətli əsas açara malik bir neçə sətir ola bilməz. 2.Cədvəldə təkrarlanan adla sütunlar ola bilməz. 3.Cədvəlin bütün sətirləri eyni struktura malik olmalıdır. 4.Cədvəlin sütünları tərkibli ola bilməz. 5.Cədvəldə sətirlərin ardıcıllığı istənilən qaydada ola
bilər. Nisbətlər üzərində əməliyyat aparmaqla digər nisbətləri almaq olar. Məsələn, relyasiya VB-уə verilən sorğunun nəticəsi kimi bazada saxlanan nisbətlər əsasında
hesablanmış yeni nisbət almaq olar; Odur ki, emal olunan verilənləri saxlanan və hesablanan hissələrə ayırmaq olar. Relyasiya modelli VB-lərin əksəriyyətində verilənlərin emalının əsas vahidi ə nənəvi proqramlaşdırma dillərində olduğu kimi, kortej (yazı) yox, nisbət qəbul olunmuşdur. Nisbətlər üzərində aparılan əməliyyatları iki qrupa bölmək olar. 1-ci qrupa çoxluqlar üzərində aparılan əməliyyatlar aiddir: toplama, kəsişmə, çıxma, bölmə, dekart hasil. 2-ci qrupa nisbətlər üzərində aparılan xüsusi əməliyyatlar aiddir: proyeksiya, birləşdirmə, seçmə. Imkanlarından və mürəkkəb sorğulara cavab vermək qabiliyyətindən asılı olaraq, müxtəlif VBIS-lərdə bu əməliyyatların hamısı və ya müəyyən hissəsi reallaşdırılır. Relyasiya VBIS-lərdə nisbətlər üzərində əməliyyatların aparılması üçün 2 qrup dillərdən istifadə olunur. 1-ci qrup dillər relyasiya cəbrinə, 2-ci qrup dillər isə relyasiya hesablamalarına əsaslanır. Relyasiya cəbrində operandlar və ə məliyyatların nəticələri nisbətlər olur. Sorğunun nəticəsi olan nisbət saxlanan nisbətlər üzərində ardıcıl aparılan əməliyyatlardan alınır. Bu cür dillər əsasən prosedur dillər olur. Bu dillərə misal olaraq dBase dilini göstərmək olar. Relyasiya hesablamalarına əsaslanan dillər isə qeyri-prosedur dillərdir. Bu dillərdə VB-уə verilən sorğu yalnız tələb olunan nəticə haqqında informasiyaya malik olur. Bu qrup dillərə misal olaraq SQL dilini göstərmək olar. Relyasiya cəbri ilə relyasiya hesablamaları arasında reduksiya proseduru adlanan vasitə ilə əlaqə yaradılır. Bu prosedur relyasiya hesablamasının istənilən ifadəsini relyasiya cəbrinin standart əməliyyatlarına və əksinə çevirir. Yüklə 0,53 Mb. Dostları ilə paylaş:
|