19
İrəvan yaxınlığında Azərbaycan
Qaraqoyunlu əmirlərinə məxsus
Cəfərabad türbəsi.
Jan Yunir yazır: "...Hündür təpələr İrəvanın qərb
hissəsinin yaxınlığında idi. Həmin təpələrdə miladdan
əvvəl 3-cü minillikdə metaləritmə ocaqları olmuşdu.
Orada dəmir əridir, polad əldə edirdilər. Həmin təpə-
lərdə aparılan tədqiqatlar nəticəsində bir çox arxeoloq-
lar burada qədimdə dulusçuluğun dəmir əritmədən və
dəmirçilikdən əvvəl olması barədə fikir irəli sürürlər"
1
.
Hər addım torpağını qazanda
Kifayət qədər Allah neməti tapılır.
Hər kəs bu torpaqda ocaq qalasa,
Həmin torpaqda qızıl və gümüş əridər.
(Qüdsi)
Övliya Çələbinin dediyinə görə, bu şəhər XV əsrin
əvvəllərində Teymurun tacirlərindən olan Xacəxan
Lahicani adlı birisi tərəfindən bir yaşayış yeri kimi
abad edilmişdi. İlk dəfə Səfəvi hökmdarı Şah İsmayıl
Xətainin göstərişi və onun vəziri Rəvanqulu xanın
başçılığı ilə XVI əsrin əvvəllərində şəhərə çevrilərək
1
Jan Yunir. Delavəran-e qomnam-e İran dər cəngha-ye İran və
Rusiye. Tərcümə edən: Zəbihulla Mənsuri, səh.588
20
hasara alınmışdı. Nadir şahın qətlindən sonra İrəvanda
iğtişaşlar və qarışıqlıq baş verdi. Osmanlı dövləti İra-
nın daxili işlərinə müdaxilə etmədi. Öz müstəqilliyini
elan etmiş İrəvan digər Azərbaycan xanlıqları kimi
müstəqil türk əmirliyi oldu".
1
İrəvan uzun əsrlər boyu yerli türkdilli tayfaların, o
cümlədən Qacar qəbiləsinin bir qolunun məskəni olub.
Etimadüs-səltənənin yazdığına görə, "bu tayfalardan
biri "yuxarıbaş", digəri isə "aşağıbaş" tayfası kimi
tanınırdılar. Bu iki adla çağırılan eyni tayfa haqqında
fransız və İran tədqiqatçıları bildirirlər ki, çayın yuxarı
hissəsində yaşayanlar "yuxarıbaş", aşağı hissəsində
yaşayanlar "aşağıbaş" adlandırılmışdır.
Mənbələrin verdiyi məlumata görə, Tiflis-İrəvan
arasında dəmir yolu 1902-ci ildə, Culfa-İrəvan dəmir
yolu isə 1908-ci ildə çəkilmişdi. İrəvan şəhərinin adı
sovetlər dövründə “Yerevan” olmuşdur.
Bunu da qeyd edirlər ki, qədimdən Astarabadda
yaşayan Qacar tayfası buraya gəlməzdən qabaq
"Qovanlı" kimi tanınırdı.
“Dəvəllu adlanan tayfa da İrəvan ətrafında eyni
adlı kənddə yaşadığına görə Dəvəllu adlanmışlar".
2
Abbasqulu ağa Bakıxanov yazır: "Əmir Teymur
Rum, Şamdakı tayfalardan (Gəncə ətrafındakı Ayrım
tayfası da həmin qəbildəndir) əlli min türk ailəsini Gəncə,
Qarabağ və İrəvan ərazilərində yerləşdirmişdi. Həmin
yerlərin əksər əyalətlərinin əhalisi onların nəslindəndir".
O, başqa bir yerdə qeyd edir: "İrəvan, Gəncə, Qarabağ
əhalisinin və əmirlərinin çoxu Qacar nəslindən idi".
3
1
“Həmşəhri” qəzeti, sayı 107, 20.3.1374
2
Etimadüs-səltənə. Mirat-ül Bildan. Doktor Hüseyn Nəvainin
redaktəsi ilə, I cild, səh.69-72
3
Abbasqulu ağa Bakıxanov. Gülüstani-İrəm, səh.70 və 173
21
Dvin, yoxsa Dəbil
İrəvan bir şəhər kimi formalaşmazdan öncə bu
ərazi Dvin adlandırılıb. O, müsəlman hökmdarlarının
mühüm mərkəzlərindən və Azərbaycanın şəhərlərindən
biri sayılırdı. Bəzi ərəb mənbələrində "əhalisinin tərki-
bi müsəlman və qismən xristianlardan ibarət olan"
1
bu
şəhər “Dəbil” adlandırılırdı. Le Strenc yazır: "Ermənis-
tan iki hissədən ibarət olub: daxili Ermənistan, xarici
Ermənistan. Əhalisinin bir qismi xristian olsa da, bu
əyalət qədim dövrdən müsəlman hakimiyyəti altında
idi... Müsəlman əyalətin paytaxtı qədim zamandan
"Dvin", bəzən də "Tvin", bəzi mənbələrdə isə Dəbil
adlandırılıb. IV əsrdə Dəbil Ərdəbildən böyük idi və
bu bölgənin ən mühüm şəhəri sayılırdı. Üç qalası var
idi. Şəhərin Came məscidi də, onun yanında idi...".
2
Professor V.F.Minorski yazır: "Dvin ərəb istilala-
rının ilk günlərindən islam hökumətinin mühüm mər-
kəzi sayılırdı... Digər şəhərlərindən fərqli olaraq Dvin
ölkənin qurtaracağında, 72-ci meridian və 39-cu para-
leldə yerləşirdi. Əyyubi sultanlarının əsli oradandır".
3
"Şərəfxan Bitlisi (Bidlisi) bir neçə dəfə bu
məsələyə toxunub ("Şərəfnamə", V.Velyaminov-Zer-
nov, Peterburq, 1760, II cild, səh.213-239). O,
Səlahəddin Əyyubinin əcdadından bəhs edərkən onu
Dvin əhli adlandırıb. O qeyd edir ki, sonralar bu şəhər
1
V.F.Minorski. Pejuheşha-ye dər tarix-e Qəfqaz. Tərcümə edən:
Möhsün Xadim, səh.11
2
Le Strenc. Coğrafiya-ye sərzəminha-ye xilafət-e şərqi. Tərcümə
edən: Mahmud İrfan, səh.196
3
V.F.Minorski. Pejuheşha-ye dər tarix-e Qəfqaz. Tərcümə edən:
Möhsün Xadim, səh.11
22
dağılmağa başlamış və Çuxursədin Gərni kəndi kimi
tanınmışdı. "...Misir məliklərinin əcdadı Şadi ibn
Mərvanın da əsli Azərbaycan Dvininin Rəvəndə
(Rəvadiyyə oxunmalıdır) kürdlərindən idi. İndi Gərni
kəndi Çuxursədin bir kəndi kimi tanınır” (Misir çapı,
1930, I cild, səh.83). “Şərəfxanın adını çəkdiyi Gərni
kəndi bu gün də mövcuddur".
1
Professor Minorskinin "Şirvan və Dərbənd tarixi"
və "Qafqaz tarixinə dair tədqiqatlar" əsərində bu
şəhərin hakimləri və o zamankı tarixdə baş verən
hadisələr şərh olunmuşdur. Kembric Universitetinin
nəşr etdiyi çoxcildli "İran tarixi" kitabında bu şəhər və
onun müsəlman hakimlərindən bəhs olunur.
2
Bu dövr tarixçilərinin tədqiqatlarına görə, Dvin
sikkə çap eləyən birinci müsəlman şəhərləri sırasında
olmuşdu... "İranda qızıl sikkə çapı hicri təqvimi ilə 3-
cü yüzilliyin, miladi təqvimi ilə IX əsrin birinci
rübünün sonunda başlamışdı... Ümumiyyətlə isə İran
sikkəxanalarında dinar zərb edilməsi tarixi III əsrin
(hicri təqvimi) sonuna qədərki dövrə aid edilir".
Bu əsərdə Dəbil şəhərində sikkə zərb edilməsi tari-
xi hicri 241-ci il göstərilir və əlavə edilir ki, bu ölkənin
qərbindəki kiçik əyalətlərdə sikkə zərb edilməsinin bir
nümunəsi türk Yusif ibn Divdad Sacinin 303-cü ildə
Dəbildə zərb etdirdiyi dinardır... Bu sikkənin həmin
dövrdəki Abbasi dinarlarından heç bir fərqi yoxdur.
Təkcə sikkənin arxasında xəlifənin adından əlavə, əmir
Sacinin də adı yazılmışdır.
1
Faruq Sumer. Qaraqoyunluha. Doktor Vahabvəlinin tərcüməsi,
səh.39
2
V.F.Minorski. Pejuheşha-ye dər tarix-e Qəfqaz. Tərcümə:
Möhsün Xadim, səh.186
Dostları ilə paylaş: |