49
1.Qərbi Avropa (QA)
2.Mərkəzi və Şərqi Avropa. (MŞA)
3.Şimali Amerika. (ŞAm)
4.Latın Amerikası və Karib ölkələri regionu. (LAK)
5.Şimali Afrika və Orta Şərq. (AOŞ)
6.Afrika və Cənubi Saxara. (ACS)
7.Cənubi Asiya. (CAs)
8.Cənubi-Şərqi Asiya. (CŞAs)
9.Şərqi Asiya. (ŞAs)
10.Avstraliya və Okeaniya. (AOK)
11.Rusiya və Avrasiya regionu. (RAR)
(Əlavə 1-də xəritədə dünyanın sivilizasiyalı regionlara
bölgüsü verilmişdir)
Müasir dünyada müəyyən ərazidə məskunlaşmış beynəl
xalq hüququn subyekti kimi deyuro
və defakto qəbul edilmiş,
dövləti sənədləşmiş müstəqil və ya özünü idarə edən insan
birlikləri 230-dövlətdə cəmləşmişdir. Bunlardan 185 dövlət
BMT-nin üzvüdür (01.01.2000) Yer kürəsinin bu ilk
makrokosmik tərkib hissələri öz sahəsi, əahlisi, iqtisadi-mədəni
inkişafı, etnik, milli xüsusiyyətləri
və yerləşməsinə görə də
müxtəlif çalarlıdırlar. Bundan başqa obyektiv olaraq bu
dövlətlər tarixən təşəkkül tapmış onlara məxsus inkişaf
xarakterinə, xüsusiyyətlərinə, ümumdünya tarixinin indiki
mərhələsindəki və dünya təsərrüfat sistemindəki roluna,
yerinə
müvafiq olaraq da təsnifata məruz qalmışlar. Ölkələrin rancır
və reytinq düzümü müxtəlifdir. Dünya bankının və BMT-nin
ticarət və inkişaf konferensiyası (YNKTAD) görə ölkələrin
reytinq düzümü əsasən bu dövlətlərdə heç bir göstərici
ölkələrin tipoloci xüsusiyyətlərin ayrılıqda tam əks etdirə
bilməz. Mükəmməl tipologiya göstəricilərin və onların unikal
əlaqələndirilməsini maksimal diferensiyasını tələb edir. Çox
məsələlər isə bu ölkələrdəki sivilizasiyanın dayanaqlılıq
xüsusiyyətlərinin təsiri ilə xarakterizə edilir. (Əlavə 2-də
dünyanın regional təsnifatında ölkə tipi, ərazi, insan potensialı,
50
adambaşına
düşən ÜDM, mineral xammal ehtiyatları, energetik
balans və digər göstəricilər verilmişdir).
Ölkələrin iqtisadi inkişafı onların seçdiyi
iqtisadimodellərdə də xarakterizə edilir. Dövlətin büdcəsinin,
ticarət və tədiyyə balansının formalaşması, portnyorluq, xarici
ticarət əlaqələrinin tənzimlənməsi və digər bu kimi amillər
dairəsinin əlaqələndirilməsi, iqtisadi inkişafın
strategiya və
taktikası dövlətin subyektiv seçimində əks olunur. İqtisadi
model yaxın müddətli məqsəd və gözlənilən inkişaf seçimindən
asılı olaraq hakimiyyət keçidləri ilə əlaqədar da müvafiq
dəyişiklərə məruz qalır. Model ölkə tempinin təkamülünə təsir
etsədə ondan asılığı o qədər də ciddi deyildir. Buna misal
olaraq indi dəbdə olan monitar,
neoliberal iqtisadi modellər
aktiv olaraq yüksək inkişaf etmiş və həm də geridə qalmış,
xüsusən də keçmiş sosialist ölkələrində tətbiq edilməkdədir.
Qəbul olunmuş qaydada görə bütün ölkələr dünya
iqtisadiyyatında və beynəlxalq münasibətlərdə mövqeyinə görə
əsasən 3 qrupa bölünür.
1.İqtisadi inkişaf etmiş dövlətlər.
2.Orta inkişaf səviyyəli və aralıq qrup ölkələr.
3.Zəif inkişaf etmiş ölkələr (BMT-nin adlanırdığı kimi
inkişaf etməkdə olan ölkələr).
Bu ölkələr iqtisadi parametrlərə görə də öz qrupları
içərisində fərqli mövqe tuturlar. Birinci qrup ölkələr mühüm
beynəlxalq, hərbi-siyasi, maliyyə-iqtisadi təşkilatlarda, o
cümlədən, «İqtisadi Əməkdaşlıq və İnkişaf Təşkilatı» suveren
borc alanlara kredit şərtlərinin yenidən baxılmasının
müzakirəsini həyata keçirən «böyük yeddilər», o
cümlədən
Avstriya, Niderland, Belçika, Norveç, İsveç, İsveçrə, İspaniyalı
birləşdirən kreditor ölkələrin qeyri-formal birliyi olan «Paris
klubu», kommersiya baklarının, kreditorların rəsmi borc
alanlara danışıqlar aparan təşkilatı «London klubu», neytral
dövlətlərdən savayı Abş-ın himayəsi altında Şimali Atlantika-
NATO hərbi siyasi blokunda,
Avropa Birliyi, ATƏT və sair
51
təşkilatlarda birləşmişlər. Bunlar arasında böyük insan və
sənaye iqtisadi potensialı ilə böyük altılar-ABŞ, Yaponiya,
AFR, Fransa, İtaliya, İngiltərə fərqlənirlər. Aşağıdakı cədvəldə
böyük altılarda mühüm iqtisadi göstəricilər əksini tapmışdır.
Cədvəl 7
Böyük 6-larda mühüm iqtisadi göstəricələr cədvəli
Dünya əhali
sayında payı
%-lə
(A)
Dünya sənayesində
emal edilən şərti
təmiz məhsulun
payı
%-lə
(B)
Sənayeləşmənin
miqayisəli
səviyyəsi
(B:A)
Ölkələr
1970 1995 1970 1995 1970
1995
ABŞ
Yaponiya
Almaniya
Fransiya
İtaliya
İngiltərə
Cəmi
8,6
4,3
2,5
2,2
2,3
2,3
22,2
6,0
2,9
1,9
1,3
1,3
1,3
14,7
42,6
8,9
9,8
4,6
3,7
7,0
76,6
22,3
21,8
12,4
5,2
4,3
4,1
70,1
5,0
1,9
3,6
2,1
1,6
3,0
3,4
3,7
7,5
6,5
4,0
3,3
3,2
4,8
Dünyanın nəhəng beş yüz qeyri-maliyyə
korporasiyalarının 398-i bu ölkələrin payına düşür (1992-ci ilin
nəticələrinə görə). Qeyd etmək lazımdır ki, beynəlxalq altılıq
özünün beynəlxalq siyasi institunu yaratmış, zidiyyətlərin həlli,
strateji perspektivlərin işlənib hazırlanması məqsədi ilə yüksək
səviyyədə müntəzəm görüşlərkeçirən bir təşkilata çevrilmişdir.
Statistik məlumatlara görə (1995) böyük 6-larda istehlak
olunan ilkin enerji faşıyıçılarında neftin xüsusdi Yaponiyada
54,3%, ABŞ-da 39,3%, İngiltərədə 37,8%, Almaniyada 43,1%,
Fransada 41,7%, İtaliyada isə 55,4%-dir. Böyük altılar
birliyinə
ABŞ-la sıx siyasi-iqtisadi əməkdaşlıqda olan neytrallaşdırıcı və
balanslaşdırıcı element funksiyalarını yerinə yetirən Kanada da
cəlb edilmişdir. Bu yolda altılıq yeddiliyə çevrilmişdir. Lakin
Kanada öz tarixi xüsusiyyətləri insan, sənaye potensialı və
xarici iqtisadi əlaqədar komleksinə görə, digər tip dövlətlərə