Azərbaycan Milli Kitabxanası
161
interferensiyasından deyil, dil çarpazlaşması nəticəsində
meydana çıxan kreollaşmadan gedə bilər.
Sonuncularla bağlı mülahizələrimizi təsdiqləmək üçün
dilin qrammatik quruluşunun müdaxilələrə qarşı həssaslıq
məsələsini tədqiq etmiş G.A.Menovşikovun araşdırmasında
təqdim olunan faktları nəzərdən keçirmək kifayətdir: dilçi
aleut dilinin dialektlərindən birinin fel paradiqmalarında
müşahidə edilən faktları rus dilindəki müvafiq söz-
formalarla qarşılaşdıraraq: (məs: Berinq aleutlarının dilində
abakuk «işləyirəm», abakus «işləyirik» olduğu halda,
Mednov aleutlarının dilində
1
abaö «işləyirəm»; abaim
«işləyirik», abaişğ «işləyirsən» və s. müq. et: rus dilində
rabotaö, rabotaem, rabotaeşğ) onların sonuncunun (rus
dilinin) bilavasitə təsiri ilə yarandığını bildirmiş və fikrinin
əsaslandırılması üçün Mednov aleutlarının yaşadığı
bölgənin demoqrafik vəziyyəti ilə bağlı məsələyə tarixi
ekskurs etmişdir.
2
Xatırladaq ki, müxtəlif vaxtlarda aqlütinativ quruluşlu
Ural – Altay, flektiv strukturlu hind – Avropa dil ailələri ilə
qohumluq əlaqələri sübuta yetirilməyə çalışılan, lakin bir
çox halda paleoaziat dilləri ailəsinə daxil edilən eskimos –
aleut dilləri sırasınla yer alan sözügedən dillər tipoloji
indeksasiya baxımından, iltisaqi determinantalı dillər tipinə
daxil edilirlər.
3
Maraqlıdır ki, bu dil üzrə mütəxəssislər,
1
Ону да гейд едяк ки, бязи ядябиййатларда,садяжя, диалект гисминдя
танынан сюзцэедян дил Меднов адасында йашамыш алеутларын дили иля рус
дилинин чарпазлашма нятижясиндя( бу дилин атуан диалекти вя рус дилинин
щибрид формасы олараг ) мейдана эялмишдир вя ХЫХ ясрдян етибарян
дилчилик елминдя бир чох щалда мцстягил дил статусунда гябул
едилир.(Мусорин А.Ю. Основы науки о языке. http://www.gumer.info)
2
Меновщиков Г.А. К вопросу о проницаемости грамматического строя
языка. // Вопросы языкознания, 1964, №5, стр.102.
3
(бах:Вахтин Н.Б.Эскимоско-алеутские языки (Языки мира. Палеоазиат-
ские языки. http://www.durov.com/linguistics; Меновщиков Г.А. Алеут-
Azərbaycan Milli Kitabxanası
162
hətta, aleut dilinin iltisaqilik əmsalının «təmiz» tipdən
(« təmiz» tip» deyildikdə, «təmiz iltisaqilik» nəzərdə tutulur
– A.H.) fuziyaya doğru kənaraçıxmalarla (aleut dilinə
nisbətən) daha zəngin olan» qohum eskimos dilindən əsaslı
şəkildə yüksək olduğunu (kursiv bizimdir – A.H.) qeyd
edirlər.
1
Göründüyü kimi,burada daha öncə nəzərdən keçirilən
amxar – kuşit dil ələqələrinin analogiyasını axtarmaq doğru
olmazdır.Belə ki,sonuncu hadisədə tamamilə fərqli
(tipoloji) quruluşlu dillərin tipoloji modifikasiya ilə nəti-
cələnən qarşılıqlı əlaqəsi hadisəsi ilə qarşılaşmış oluruq.
Dil sistemini silkələyən bu qəbildən köklü dəyişikliklərin
sistemin «sifarişi» olduğunu və ya onun tərəfindən
sanksiyalaşdırıldığını söyləmək qeyri-mümkündür.
Zənnimizcə, burada aparıcı tipoloji təmayülün iltisaqi
təbiətinin toxunulmaz qalması şəraitində fel təsrifi
sisteminin tamamilə flektiv mahiyyətli qrammatik vasitə-
lərlə reallaşmasını,sadəcə olaraq,hibridləşmə üçün
xarakterik olan struktur «sınma»sı hadisəsinin lokal
forması olaraq səciyyələndirmək daha düzgün olardı. Belə
ki, əgər picin dillərin «əlaqəyə girən dillərdən birinin
reduksiyası və struktur «sınması» nəticəsində meydana
gəlməsi» ilə bağlı ümumqəbul edilmiş xarakteristikaya
(kursiv bizimdir – A.H.) istinad etsək,
2
kreol dillərin isə, öz
növbəsində, nativizasiyaya uğramış picinlərdən başqa bir
şey olmadığını
3
xatırlasaq, sözügedən qlobal tipoloji
ский язык. http://bse.sci-lib.com/article012708.html; http://bse.scilib.
com /article 012708.html; ГоловкоЕ.В. Язык медновских алеутов.
http://beringisland.ru /aleuts.
1
Вахтин Н.Б.Эскимоско-алеутские языки (Языки мира. Палеоазиатские
языки. http://www.durov.com/linguistics
2
Дьячков М.В. К типологии креолских языков / Теоретические основы
классификации языков мира. М., 1980, стр. 158.
3
Мечковская Н.Б.Социальная лингвистика. http://lib.socio.msu.ru
Azərbaycan Milli Kitabxanası
163
modifikasiyanın mahiyyəti bir qədər də aydınlaşmış olar
1
.
Burada kontakt yaradan dillərdən birinin aqlütinativ -
polisintetik, digərinin flektiv olmasından və birinciyə
«ixrac» edilən şəkilçilərin tipik flektiv sonluqları təcəssüm
etdirməsindən dolayı, sözügedən interferensiya hadisəsi
tipoloji cəhətdən müəyyən maraq doğursa da («Kreol
dillərin tipologiyası haqqında» xüsusi araşdırma müəllifi
M.V.Dyaçkov, vyetnam və ingilis dilinin çarpazlaş-
masından törəyən krio hibrid dilinin tipoloji indeksasiyasını
apararaq, onun ingilis və vyetnam dilinin sintetiklik,
aqlütinativlik, təcridilik və s. əmsallarından yetərincə
fərqləndiyini ortaya qoymuşdur
2
), bu kimi halların
morfoloji təsnifatla müəyyənləşdirilmiş dil tiplərinin
qarşılıqlı əlaqəsi şəraitində meydana gələn sapma
elementləri ilə eyniləşdirilməsi və bir arada araşdırılması o
qədər də məqsədəuyğun deyil
3
. Belə ki,burada izlənən
1
Доьрудур, яэяр пижин – креол дилляр цчцн чох вахт тятбиг едилян «йерли
халгын дилин грамматикасы + «эялмя» дилин лексик инвентары» моделиндян
чыхыш етсяк, Меднов алеутларыны дилини, там мянасы иля, креол дил статусунда
сяжиййяляндирмяк мцмкцн дейил.Лакин дил иттифагы тяшкил етдикляри юня
сцрцлян рус вя алеут дилляринин «конверэент ялагяляри» нятижясиндя ортайа
чыхмыш бу «дил феномени»нин йени субетнос формалашдырмасы факты
(Ильина Л.А. Языковые контакты как фактор конвергентного развития
языков Сибири (на материале селькупского языка) http://www.
philosophy.nsc.ru/journals) бурада, садяжя, екстралингвистик факторларын
иштиракынын етирафы иля кифайятлянмянин дя доьру олмадыьыны ортайа
гойур.Дилчиликдя бу гябилин пижин вя креол дилляриндян ясаслы фярги бир чох
щалда принсип олараг етираф едилир вя бу дилляря «гарышыг дилляр» (mixed
languages) дейилир (бах: Головко Е.В. Язык медновских алеутов.
http://beringisland.ru/aleuts)
2
Дьячков М.В. К типологии креолских языков. / Теоретические основы
классификации языков мира. М., 1980, стр. 161.
3
Бу мянада пижин вя креол дилляринин щинд - Авропа дил гощумлуьунун
тядгигиндяки ролуну дяйярляндирмиш вя бу диллярин «мцгайисяли – тарихи
тядгигатларын нятижялярини тящриф едя биляжяйини» гейд етмиш дилчилярин (бах:
Бурлак С.А.,Старостин С.А. Введение в лингвистическую компа-
Dostları ilə paylaş: |