Microsoft Word Kosmik geologiyan?n ?saslar?

47 
 
mümkün deyildir. 14-cü şəkildə eyni bir kosmik şəklin dörd operatorla ayrılıq-
da landşaftın xətti elementlərinin deşifrələnməsinin nəticələri göstərilmişdir. 
Onların qarşısında deşifrələnmənin məqsədinin dəqiq qoyulmasına baxmaya-
raq, alınmış  nəticələr bir-birindən fərqlənir. Buna səbəb onların təhlil olunan 
şəkilləri eyni dərəcədə dərk etməməsidir.  
Hazırda fəal seyrlə  dərketmənin çoxsəviyyəli modeli işlənib hazırlan-
mışdır. Birinci səviyyədə göz şəbəkəsinə düşən işıq toplusu, xətlər, ləkələr, 
sərhədlər və onların yerləşməsi, istiqamətləndirilməsi və rəngləri şəklində kod-
lanmış  şərhə çevrilir. Yer səthində onların həcmləri və  nəhayət obyektlərin 
müqayisəsi ilkin kodlaşmadan sonra baş verir. 
İlkin sadə əlamətlər haqqında tamamlanmış informativ məlumat və onları 
təşkil edən obyektlərin maddi müqayisəsi artıq diqqətin cəmləşməsini tələb edir 
(baxmayaraq ki, bu hadisə qeyri-təxəyyüllüdür). Dərketmənin bu səviyyəsi 
müşahidəçinin  şəxsi xüsusiyyətləri ilə bağlıdır. Obrazın formalaşması  həmişə 
dərketmənin ilkin fərziyyəsinin güclü təsiri altında olur, yəni söhbət səhnədə 
nəyi görə bildiyimiz fərziyyələr haqqında gedir. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, 
müxtəlif müşahidəçilərin ilkin fərziyyələri fərqli olur. 
Yuxarıda göstərilən məlumatlar, eyni materialın müxtəlif tədqiqatçılar tə-
rəfindən deşifrələmə nəticələrinin fərqli olmasının səbəbini dərk etməyə imkan 
yaradır (şəkil 14). 
Görünür ki, I və III operatorların fikrincə, landşaftın xətti elementləri 
kifayət qədər böyük ölçülü olmalıdır; I- operator onları  nadir və yaxud təsadüfü 
yayılmış, o qədər də  zəruri olmayan strukturlar hesab edir; II- operator isə 
əksinə, belə hesab edir ki, onlar sıx nizamlanmış şəbəkə əmələ gətirməlidir. 
 
Şəkil 14. Dörd  operatorla xəritələnmiş  lineamentlərin müqayisəsi  
(M.X. Podvısotskiyə  və b.  görə). 

---

48 
 
III və IV operatorlar xəttiliyi  əsl mənasında başa düşdüyü üçün, yalnız 
həqiqətən xətti olan elementləri ayırmağa meyl edəcəklər. Lakin II operator 
belə hesab edir ki, bu cür elementlər qanuni deyil, istisnadır, IV operator isə 
tamamilə əks fikirdədir. İlkin nəzəri təyinat dərketmənin başlanğıc fərziyyəsini 
formalaşdırır və operatorlar şəkli fərz etdikləri kimi görürlər. 
Qeyd etmək lazımdır ki, deşifrələnmənin bu sxemini reallıqdan uzaq kimi 
hesab etmək olmaz. Dərketmənin alt səviyyəsi bütün operatorlara təxminən 
eyni informasiyanı verir, lakin onun işlənməsi və obrazın tərtib edilməsi onların 
şəxsi təcrübəsindən asılıdır.  
15-ci şəkildə müşahidə məlumatının işlənmə sxemi verilmişdir (E.Treys-
manın işlərindən bəzi dəyişiklərlə istifadə edilmişdir). 
  
 
 
Şəkil 15. Görmə  informasiyasının  emalının  ümumi  sxemi (E.Treysmana  
görə, dəyişikliklərlə). 
 
Müşahidə sistemi bəzi sadə və faydalı keyfiyyətləri kodlaşdırmadan baş-
layaraq, onları sanki kart dəstələri şəklində toplayır. Kartların «dəstədə»adətən 
görünən aləmin sahəvi münasibətləri qaydasını saxlamasına baxmayaraq, bu və 
ya digər  əlamətlərin bəzi siqnalları onların harada yerləşməsi haqqında məlu-
matı daşıya  bilər. Növbəti mərhələdə diqqət işə başlayır. Səhnənin bəzi sahə-
lərinə cəmlənmiş diqqət, həmin yerdə yerləşən əlamətlərin bəzi kartları arasın-
dakı əlaqə əsasında, bütün əlamətləri seçir. Sonra bütün bunlar obyektin və ya 
faylın müvəqqəti təqdimatı halında toplanır. Nəhayət, bu modelə  əsasən, key-
fiyyət və struktur münasibətlər haqqında cəmləşdirilmiş informasiya «tanıma 
şəbəkəsi»rolunu oynayan bilik mənbəyinin yazıları ilə müqayisə edilir. 

---

49 
 
Kosmik təsvirlərin ali modelləri-Kosmik  şəkilləri dərketmədən sonra 
geoloji deşifrələmənin növbəti mərhələ  tədqiqatın məqsədinə uyğun bu və ya 
digər modellərin tərtibi üçün təsvirlərin tanınmasıdır. 
Kosmik təsvirlərin bu cür öyrənilməsi, geofizikada əks məsələlərin həl-
linə oxşardır (yəni fiziki sahələrin məlumatlarına əsasən bu ölçüləri yaradan küt-
ləni dərk etmək tələb olunur). Öyrənilmə – Kosmik təsvirlərin ayrılmış xüsusiy-
yətlərinin məşhur geoloji obyektlərin obrazları və s. ilə müqayisəsi yolu ilə baş 
verir. Bu müqayisə məntiqi və şüurlu, bəzən isə düşünülmədən də baş verir. 
Təssəvvür edək ki, biz naməlum yerin perspektiv mənzərə fotoşəklinə 
baxırıq. Birinci növbədə, orada tanış  əşyalar (evlər, insanlar, avtomobillər, 
ağaclar, çaylar və s.) görünür ki, onlar da  dərk olunan tamlıq təşkil edir. 
Yaxşı  məlum olan rayonun keyfiyyətli kosmik şəkillərini öyrənən 
təcrübəli geoloqinterpretator da analoji vəziyyətdə olur. O, aralıq mərhələləri 
olmadan, ilk andan həmin yerin geoloji modelini görür və  şəklə, landşafı 
görmək üçün pəncərə kimi baxmağa meyl edir. Hər hansı bir səbəbdən aydın 
geoloji təsvir almaq mümkün olmayanda, vəziyyət mürəkkəbləşir. Şəkillər key-
fiyyətsiz olduğu və  təcrübəsi az olan geoloqinterpretatorın öyrənilən rayonun 
geoloji quruluşunu zəif bildiyi halda, belə vəziyyət yaranır. 
Bü zaman bir neçə variant yarana bilər. Birinci, geoloji məlumat olma-
dıqda, tədqiqatçı landşaftı dəqiq görmə qabiliyyətinə malik olduğundan, o dü-
şünmədən, xırda geomorfoloji elementləri, bitki örtüyünün paylanma xüsusiy-
yətlərini, su səthlərini və s. yaxşı ayırır. Səhnənin belə landşaft modeli inter-
pretator üçün dayaq nöqtəsi olur və landşaftın geoloji quruluşu haqqında öz 
biliyindən istifadə edərək, müəyyən geoloji modeli yarada bilir. Yaradılmış 
geoloji model dərketməni o qədər dəyişir ki, səhnənin bəzi sahələrində landşaft 
mənzərəsi geoloji görüntüyə çevrilir. 
İkincisi, tədqiqatçı yalnız landşaft xüsusiyyətlərini seçə bilir. Bu halda o, 
iri landşaft elementlərinin səciyyəsi və yerüstü geoloji işlərin məlumatları 
haqqında öz biliyindən istifadə edərək, dəqiq landşaft modelini qurmağa cəhd 
edə bilər və bununla da geoloji modelə keçə bilər.  Əgər tədqiqatçının səyi 
uğursuzluqla nəticələnərsə, o landşaftı görmə  səviyyəsinə cavab verən kobud 
geoloji modelin qurulması ilə kifayətlənə bilər və onun əsasında qarşısına 
qoyulmuş geoloji məsələnin həllinə yaxınlaşa bilər. 
Nəhayət, interpretator nə geoloji mühiti, nə  də landşaftı görə bilmədiyi 
üçün kosmik şəkilləri bir-biri ilə əlaqəsi olmayan rənglər və ya rəng-çalarlarının 
sərhədləri mozaikası kimi qəbul edir. Lakin belə mənzərədən də faydalı infor-
masiya almaq olar. Məsələnin həllərindən biri mozaikanın həndəsiləşdirilməsi 
və onların üzərində «düzgün» foto rəngçalarlı  və ya rəngli sərhədlərin və 
hüdudların ayrılmasıdır (məsələn, düzxətli və ya dairəvi). Bunu belə  qəbul 
etmək lazımdır ki, ayrılmış elementlərə hər hansı bir real geoloji obyekt uyğun 
gəlir. Dərketmə, obyekt görünməsi səviyyəsinə çatmadığı zaman, görmə 
mexanizmi siqnal informasiyasını sahə  həndəsi biliklərlə  bərabərləşdirməyə 

---