Microsoft Word maya book 2013 A5 son
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 9.4. Sunamilərin gəlməsi haqqında xəbər edilməsi
151 İnstitutunun direktoru Entso Boş söyləyir. Onun sözlərinə görə, fəlakətli hadisənin əsasında, dərinlikdə kütlənin xeyli yerdəyişməsi durur ki, bu da Yerin səthində dəyişikliyə və Yer oxunun az hiss olunan dəyişməsinə gətirib çıxarır. Bundan başqa, bizim planetin oxu son 26 min ildə ko- nusvari hərəkət edərək yerini dalğavari dəyişir, ona görə də zəlzələ nəticəsində baş vermis yerdəyişmənin ölçülməsi daha da çətinləşir. Son yüzilliklərdə belə hallar 11 dəfə müşahidə olunub. Lakin, bu halda bütün göy cisimlərinin Günəş, Ay və s. tə- sirini düzgün hesablamaq lazımdır. Sunamilərin ani dağıdıcı nəticəsini hiss etməmək mümkün deyil. Sahilə çataraq dalğa sözsüz ki, sahildə yaşayan dəniz quşlarının yuvalarını belə yuyub aparır. Belə hallarda bitki örtüyü daha çox təsirə məruz qalır. Mərcan rifləri daha çox dağılır. Kakos palması isə xeyli dözümlü olur. Çünki kakos qozu hətta okeanda üzə-üzə bitir. Sunamilər haqqında təsəvvür yaratmaq üçün üzərində «Raketa» tipli katerlər üzən su anbarlarında bunu müqayisə etsək görərik ki, sahilə yaxınlaşarkən sahil nisbətən dayaz olduğu üçün sualtı pərlər (mühərriklər) səthdən dibə qədər bütün başqa gəmilərin əmələ gətirdiyi dalğadan güclü olduğu üçün sahilə birinci çatır. Bu dalğa çox hündür olmasa da çox uzundur. Belə çıxır ki, həmin o ilk dalğalar su anbarından aşaraq 2-3 m sahilə tökülür, sonra geri çəkilir. Ondan sonra isə adi dəniz dalğaları gəlir. 9.4. Sunamilərin gəlməsi haqqında xəbər edilməsi Bu hadisələri xəbər verən sistemlər əsasən seysmik məlu- matların araşdırılması nəticəsində mümkün olur. Əgər zəl- zələ 7.0 və çox maqnitudaya malik olarsa (zəlzələ prosesin- 152 də bu Rixter şkalasına əsasən balla adlandırılır) və zəlzələ- nin episentri su altındadırsa, onda bu sunamilərin olacağını xəbər verir. Regionlarda və sahillərdə əhalinin yayılması şəraitindən asılı olaraq həyəcan siqnalının verilməsi müxtəlif ola bilər. Bu işdə Azərbaycan alimlərinin də əməyi çoxdur (E.N.Xəlilov və b.) Sunamilərin xəbər verilməsinin ikinci imkanı daha eti- barlı olan «faktla» xəbərdarlığın edilməsidir, çünki bu halda sözsüz ki, yalan xəbərlər olmur, amma belə xəbərdarlıqlar çox gec hazırlanmış olur. Baş vermis fakta əsasən xəbər- darlıq telesunamilər üçün qiymətlidir. 2004-cü ilin dekab- rında baş vermis İndoneziyadakı sunamilər bir neçə saat ərzində Afrikaya çatmış, 1960-cı ildəki Çili yaxınlığındakı zəlzələ nəticəsində yaranmış sunamilər bir neçə saatdan sonra Havay adalarına çatmış, daha altı saatdan sonra 6 metr hündürlüyə çataraq Yapon adalarına çatması telesunamilər vastəsilə xəbər verilmişdir (şəkil 14, 16). Klassik misal kimi - Aleut sunamisini göstərmək olar, çünki Aleut adalarında baş verən ləpələr Havay adalarında özünü göstərir. Sunami dalğalarını okeanda təyin etmək üçün hidrostatiq təzyiqlə işləyən təbii siqnalvericilərdən isti- fadə olunur. Belə siqnalvericilərə əsaslanan xəbərvericilər süni peyklərlə əlaqə saxlayan ABŞ-da hazırlanan və DART (en.Deep Ocean Assessment and Reporting of Tsunamis) adlandırılan cihazdır. Real dalğanı gördükdə onun haraya nə vaxt çatacağını müəyyən etmək olar. Bu məlumatlara əsasən ölkələr bu fəlakətin təsirinin azaldılmasına nail ola bilərlər. Xəbərdaredici sistembrin əsas əhəmiyyəti əhali arasında aktual informasiyanın yayılmasıdır. Ən vacibi odur ki, əhali özü üçün sunamilərin necə təhlükəli olmasını təsəvvür etmiş olsun. Yaponlar təbii kataklizmalar haqqında çoxlu ümum- təhsil proqramlarına malikdirlər, amma İndoneziya və başqa 153 sahil dövlətlərinin əhalisi əsasən sunami dalğaları haqda çox az məlumatlara malik olmuşlar ki, bunun da nəticəsində çoxsaylı insan tələfatı baş vermişdir. Çünki bu zonalarda belə hadisə çox az rast gəlinəndir. Həmçinin, Sahil zonala- rının tikilməsi möhkəm qanunvericilik bazasına malik ol- malıdır. Yuxarıda göstərilən hadisələrlə əlaqədar Azərbay- canın sahil zonalarında yaşayan əhalinin kifayət qədər məlumatlı olması vacibdir. Əgər Xəzər dənizində bu vaxta qədər belə təbii fəlakət baş verməmişsə də, bu əhaliyə sunamilər haqda geniş məlumatlar verməməyə əsas vermir. Heç vəchlə unutmaq olmaz ki, Xəzər dənizinin xeyli hissəsi aktiv tektonik zona olan Alp-Himalay dağəmələgəlmə qur- şağında yerləşir. Hesab edirik ki, Azərbaycan əhalisi üçün, xüsusilə sahil zonalarında yaşayan insanlar üçün bu təbii katoklizmlər haqda geniş informasiyanın (lakin artıq qorxusuz) olması çox vacibdir. AMEA-nın Geologiya institutlarında alimlər Cənub-Şərqi Asiyada baş vermis dəhşətli zəlzələnin əmələ gəlməsi və nəticələri barədə öz mülahizələrini söyləyirlər. Onlar qeyd edirlər ki, «belə qüvvətli sunami hətta Yerin ətrafında fır- landığı oxa da təsir edir». Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi İta- liyanın Milli Geofizika və Vulkanologiya İnstitutunun di- rektoru Entso Boş yazır ki, əgər bizim planetin ölçülərini və kütləsinin böyüklüyünü nəzərə alsaq bu inanılmazdır. Onun sözlərinə əsasən belə dəhşətli hadisənin əsasında böyük küt- lənin yerdəyişməsi durur ki, bu da Yer üzərində dəyişikliyin əmələ gəlməsinə və yer oxunun azda olsa yerdəyişməsinə səbəb olur. Son 100 ildə belə hadisələri 11 dəfə müşahidə etmək mümkün olmuşdur. Lakin bu halda hər şeyi düzgün hesab- lamaq çox çətindir, çünki, Yerə Günəş və Ay xeyli təsir edir. Bundan başqa bizim planetin oxu, 26 min il müddətində Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|