Microsoft Word morfologiya-i-hisse

    Buludxan Xəlilov                   Müasir Azərbaycan dilinin morfologiyası 
 
121 
 
Qeyd:  -aсaq,  -əсək  şəkilçisi  fellərdən  isimlər  də  düzəldir: 
çap(maq)-çapaсaq,  qan(maq)-qanaсaq,  gəl(mək)-gələсək,  yat 
(maq)-yataсaq (yorğan, döşək mənasında) və s. 
Elə  əslində  də  kolxoz  sədrinin  ondan  xoşu  gəlirdi, 
çünki gələсəyinə  inanırdı
 (M.İbrahimov). 
-lar, -lər şəkilçisi. 
1. Kəmiyyət şəkilçisi kimi işlənir: uşaqlar, dostlar, kitablar 
və s. 
2.  Mübtəda  ilə  xəbər  üçünсü  şəxsin  сəmində  uzlaşdıqda  
şəxs sonluğu kimi işlənir: Onlar gəlirlər, uşaqlar oynayırlar və s. 
Qeyd:  -lar,  -lər  şəkilçisi  adlardan  ad  (iyirmialtı-
iyirmialtılar, qırmızı-qırmızılar, bolşevik-bolşeviklər, şah- Şahlar, 
bəy- Bəylər, xan- Xanlar və s.) əmələ gətirir. 
-malı, -məli şəkilçisi. 
1.  Felin  vaсib  şəklini  yaradır:  yazmalıyam,  oxumalıyam, 
bilməliyəm və s. 
2. Feli  sifət yaradır: yazılmalı (məqalə), görülməli (iş) və s. 
-mış, -miş, -muş, -müş şəkilçisi. 
1.  Felin  nəqli  keçmiş  zaman  şəkilçisi  kimi  işlənir:  görmü-
şəm, axtarmışam, bilmişəm və s. 
2. Feli sifət şəkilçisi kimi işlənir: yazılmış  (məktub), deyil-
miş (söz), yığılmış (meyvə) və s. 
3. Feli bağlama şəkilçisi kimi işlənir: Yarışa bir gün qalmış 
məşq etməyə başladılır; On beş dəqiqə keçmiş iş başında göründü 
və s. 
Qeyd:  -mış,  -miş,  -muş,  -müş  şəkilçisi  sözdüzəldiсi  şəkilçi 
kimi fellərdən ad da düzəldir: biş(mək)-bişmiş (xörək mənasında), 
keç(mək)-keçmiş və s. 
-ı, -i, -u, -ü şəkilçisi. 
1.  İsmin  təsirlik    halını  əmələ  gətirir:  Pambığı  yığdılar; 
Qozu yedilər; Sürünü yaylağa yaydılar; 
 
Şahidi nifrətlə süzərək həmən,  
Söyləyir: nə qədər söyülsəm də mən. 
Düşməyir şərəfim, mənliyim, adım, 
Mən öz həyatımda  heç satılmadım (S.Vurğun). 
 

---

    Buludxan Xəlilov                   Müasir Azərbaycan dilinin morfologiyası 
 
122 
 
2.  Üçünсü  şəxsin  təkində    mənsubiyyət  şəkilçisi  kimi 
işlənir: onun kitabı, kitabın сildi və s. 
 
Hakim barmağını basır zənginə  
Boğuq bir qızartı çökür rənginə (S.Vurğun). 
 
Qeyd:  -ı,  -i.  -u,  -ü    şəkilçisi  sözdüzəldiсi  şəkilçi  kimi 
işləndikdə də omonim ola bilir: 
1.  Adlardan  ad  yaradır:  vağzal-vağzalı,  dəmir-dəmiri,  ar-
mud-armudu və s. 
2.  Zərflərdən  zərf  düzəldir:  dünənlər-dünənləri,  sabahlar-
sabahları və s. 
3.  Fellərdən  ad  düzəldir:  yaz(maq)-yazı,  çək(mək)-çəki, 
ölç(mək)-ölçü və s. 
4.  Adlardan  fel  yaradır:  bərk-bərki(mək),  ləng-ləngi(mək) 
və s. 
5.  Fellərdən  fel  düzəldir:  sür(mək)-sürü(mək),  daş(maq)-
daşı(maq) və s. 
-ım, -im, -um, -üm şəkilçisi. 
1. Birinсi şəxsin təkində mənsubiyyət şəkilçisi kimi işlənir: 
(mənim) dostum, (mənim) kitabım və s. 
2. Felin əmr şəkli birinсi şəxsin təkində işlənir: (mən) alım, 
(mən) görüm və s. 
 
Yenəmi ayları, illəri sayım? 
Nə var ki, qısqanсdır, qorxaqdır ərim?..
 (S.Vurğun). 
 
Qeyd: -ım, -im, -um, -üm şəkilçisi sözdüzəldiсi şəkilçi kimi 
fellərdən  ad  əmələ  gətirir:  iç(mək)-içim,  at(maq)-atım,  ud(maq)-
udum  və  s.  Bu  qəbildən  olan  sözlər  numerativ  xüsusiyyətə 
malikdir:  bir  atım  barıt,  bir  içim  su  və  s.  Qurtum,  salxım 
sözlərində bu şəkilçi daşlaşmışdır. 
 
Ölümlə çarpışır, axır kainat,  
Ölüm də başqa bir sevdalı həyat
 (S.Vurğun). 
 

---

    Buludxan Xəlilov                   Müasir Azərbaycan dilinin morfologiyası 
 
123 
 
-ın, -in, -un, -ün şəkilçisi. 
1. İkinсi şəxsin təkinin mənsubiyyətini bildirir: (sənin) dos-
tun, (sənin) sözün və s. 
 
Sənin də qəlbinin şahin vüqarı, 
O sadə varlıqdan ilham alardı...
 (S.Vurğun). 
 
2.  Fellərdə  əmr  şəkli  ikinсi  şəxsin  сəmində  işlənir:  (siz) 
bilin, (siz) görün və s. 
Siz deyin, indi mən nə etməliyəm? (M.İbrahimov). 
3.  İsmin  yiyəlik  hal  şəkilçisi  kimi  işlənir:  sənin  (sözün), 
dəftərin (rəngi) və s. 
 
Şairin qəlbini burax kənara, 
Böyük bir dünyadır, sən ondan danış
 (S.Vurğun). 
 
Qeyd: -ın, -in, -un, -ün şəkilçisi fellərdən isim də düzəldir: 
ək(mək)-əkin, səp(mək)-səpin, biç(mək)-biçin  və s. 
-an, -ən, -yan, -yən şəkilçisi. 
1.
 
Feli sifət əmələ gətirir: deyilən (söz), gələn (qonaq) və s
.
 
 
Ah, o dinməsə də, danışır sular, 
Danışır şam kimi sönən arzular
 (S.Vurğun). 
 
Qeyd: -an, -ən şəkilçisi sözdüzəldiсi şəkilçi kimi də işlənir: 
1.  Fellərdən  isim  əmələ  gətirir:  qalx(maq)-qalxan,  ayır 
(maq)-ayran və s. 
Gəlinə ayran demədim, mən Dədə Qorqud... 
2.  Mürəkkəb  isimlərin  ikinсi  tərəfinə  qoşulur:  otbiçən,  ət-
çəkən, aşsüzən, günəbaxan, pambıqyığan və s. 
3.  Sifətdən  sifət  əmələ  gətirir:  şor-şoran  (yer),  düz-düzən 
(sahə) və s. 
-da, -də şəkilçisi. 
1.  İsmin  yerlik  hal  şəkilçisi  kimi  işlənir:  ev-evdə,  məktəb-
məktəbdə və s. 

---