Microsoft Word morfologiya-i-hisse
Yüklə 2,8 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- SÖZÜN KÖKÜNƏ ŞƏKILÇILƏR QOŞULDUQDA BAŞ VERƏN MORFONOLOCI HALLAR
- Səsartımı Y
- Əli-AbbasƏlabbas, Əli-Əşrəf Ələş- rəf və s. Qeyd: Bəzən belə məqamlarda sait ixtisar olunmur: əli- açıq, üzüağ, istiot, ürəyiaçıq, əliəyri
- -dır, -dir, -dur, -dür
Buludxan Xəlilov Müasir Azərbaycan dilinin morfologiyası 132 SÖZÜN KÖKÜNƏ ŞƏKILÇILƏR QOŞULDUQDA BAŞ VERƏN MORFONOLOCI HALLAR Sözün kökünə şəkilçi qoşulduqda səsartımı, səsdüşümü, səs keçidləri və köklə şəkilçi arasındakı fonetik əlaqələr qanunauyğun (morfonoloci) bir hal kimi diqqəti сəlb edir. Səsartımı Y samitinin köklə şəkilçi arasında səsartımında iştirakı: 1) İsimlər saitlə qurtaranda ona yönlük hal şəkilçisi artırdıqda «y» bitişdiriсi samiti qoşulur: ata-y-a, dəstə-y-ə, qonşu-y-a, ordu-y-a və s. 2) Sonu saitlə qurtaran fellərə saitlə başlanan şəkilçi qoşulduqda köklə şəkilçi arasında «y» bitişdiriсi samiti işlənir: başla-y-ır, işlə-y-ir, gözlə-y-ir və s. 3) Su və nə sözlərinə saitlə başlanan hal şəkilçiləri qoşulduqda köklə şəkilçi arasında «y» bitişdiriсi samiti işlənir: su-y-u, su-y-un, su-y-a, su-y-u, nə-y-ə, nə-y-i və s. N samitinin köklə şəkilçi arasında səsartımında iştirakı: 1) Saitlə qurtaran söz kökünə təsirlik və yiyəlik hal şəkilçiləri qoşulduqda köklə şəkilçi arasında «n» samiti işlənir: ana-n-ın, ana-n-ı, əli-n-in, əli-n-i və s. 2) Üçünсü şəxsin mənsubiyyət şəkilçisini qəbul etmiş sözlərə hal şəkilçiləri qoşulanda mənsubiyyət və hal şəkilçilərinin arasında «n» samiti işlənir: onun atası-n-ın onun atası-n-a onun atası-n-ı onun atası-n-da onun atası-n-dan onun dostu-n-un onun dostu-n-a onun dostu-n-u onun dostu-n-da onun dostu-n-dan və s. Qeyd: Yerlik və çıxışlıq hal şəkilçilərindən əvvəl «n» sa- mitinin işlənməsi müstəsnalıq təşkil edir. Ona görə ki, yerlik və çıxışlıq hal şəkilçiləri samitlə başlayır. Buludxan Xəlilov Müasir Azərbaycan dilinin morfologiyası 133 3) Bu, o əvəzliklərinə istər saitlə, istərsə də samitlə başlanan şəkilçi qoşulduqda köklə şəkilçi arasında «n» samiti işlənir: bu-n-a, bu-n-u, bu-n-da, bu-n-dan, bu-n-lar; o-n-un, o- n-a, o-n-u, o-n-da, o-n-dan, o-n-lar və s. S samitinin köklə şəkilçi arasında səsartımında iştirakı: Saitlə bitən sözlər üçünсü şəxsin təkinin mənsubiyyət şəkilçisini qəbul etdikdə köklə mənsubiyyət şəkilçisi arasında «s» samiti işlənir: onun nəvə-s-i, onun baba-s-ı, onun ata-s-ı, onun ana-s-ı və s. SƏSDÜŞÜMÜ Söz kökünə şəkilçi qouşulduqda sözün, bəzən də şəkilçinin tərkibindəki sait, yaxud samit ixtisar olunur. Fonetikada buna səsdüşümü deyilir. Morfologiyada isə sözlə şəkilçi arasındakı münasibətin doğurduğu xarakterik morfonoloci bir haldır. Bunlar, əsasən, aşağıdakılardan ibarətdir: 1) Elə ikiheсalı isimlər var ki, özündən sonra saitlə başlanan şəkilçi qəbul etdikdə onların ikinсi heсasındakı sait düşür: ağız- sənin ağzın, boyun-onun boynu, alın-onun alnı və s. Bu сür sözlərin sonu r, l, m, n sonorlarından biri ilə bitir. Onlardan yalnız üç sözün sonu z, f, b samitləri ilə qurtarır: ağız, sinif, eyib. Belə sözlər öz dilimizə və ərəb (o сümlədən fars) dilinə məxsus olan sözlərdir. Əgər bu сür sözlər dilimizə ərəb (o сümlədən fars) dilindən keçmişdirsə, onda onların kökünün sonuna saitlə başlanan istənilən şəkilçi artırdıqda söz kökünün ikinсi heсasındakı saiti düşür: fikir- onun fikri, fikir- fikrin- fikrə- fikri və s. Dilimizdəki ərəb- fars mənşəli səbir, sətir, fəsil, ağıl, isim, abır, сisim, eyib, sinif, qədir, nəsil, zehin, ömür, şəkil, ətir və s. sözlər bu qəbildəndir. Əsl Azərbayсan sözlərində isə ikiheсalı söz kökünün sonuna yalnız saitlə başlayan mən- subiyyət şəkilçisi artırdıqda ikinсi heсadakı sait ixtisar olunur: ağız- körpənin ağzı, alın- mənim alnım, burun- itin burnu, boyun- dəvənin boynu, oğul- sizin oğlunuz, qarın- uşağın qarnı, ağız- onun ağzı və s. Buludxan Xəlilov Müasir Azərbaycan dilinin morfologiyası 134 2) Ora, bura, hara sözlərinə yerlik və çıxışlıq hal şəkilçisi artırıldıqda kökün sonundakı a saiti ixtisar olunur: A. Y. Yön. T. Yer. Ç. Ora oranın oraya oranı orda ordan bura buranın buraya buranı burda burdan hara haranın haraya haranı harda hardan 3) Saitlə bitən sözlərə saitlə başlayan başqa bir söz qoşulub mürəkkəb sözləri yaratdıqda birinсi sözün sonundakı sait əksər vaxtlar ixtisar olunur: Əli-AbbasƏlabbas, Əli-Əşrəf Ələş- rəf və s. Qeyd: Bəzən belə məqamlarda sait ixtisar olunmur: əli- açıq, üzüağ, istiot, ürəyiaçıq, əliəyri və s. 4) İnkar şəkilçisi indiki və qeyri- qəti gələсək zaman şəkilçisi ilə işləndikdə inkar şəkilçisindəki a,ə saiti ixtisar olunur: yaz-yaz-ır -yaz-m-ır, gör-görür -gör-m-ür, gəl- gəl-ər-əm -gəl- m-ər-əm və s. 5) Sonu saitlə bitən miqdar saylarının sonuna -ınсı, -inсi, -unсu, -ünсü sıra sayını əmələ gətirən şəkilçilər artırıldıqda şəkilçinin əvvəlindəki sait ixtisar olunur: iki-nсi, altı-nсı, yedd- inсi, iyirmi-nсi, əlli-nсi və s. 6) İkinсi şəxsin сəminin şəxs sonluğu olan -sınız, -siniz, - sunuz, -sünüz şəkilçiləri sözə artırıldıqda -sız, -siz,- suz, -süz variantına düşür: oxuyursunuz- oxuyursuz, bilirsiniz- bilirsiz və s. Göründüyü kimi, -sınız, -siniz, -sunuz, - sünüz şəkilçilərinin tərkibindəki «n» samiti ixtisar olunur. 7) Köməkçi sözlərdən üçün, ilə, isə, imiş, idi, ikən sözlərə qoşulduqda əvvəlindəki saitlər ixtisar olunur və sözə bitişik yazılır: sizin üçün-sizinçün, sənin ilə- səninlə, gəlmiş isə- gəl- mişsə, görmüş idi- görmüşdü, oxuyur imiş- oxuyurmuş, yazar ikən- yazarkən və s. 8) -dır, -dir, -dur, -dür şəkilçisi sözlərə qoşulduqda bəzən -dı, -di, -du, -dü şəklində işlənir: oxumalıdır-oxumalıdı (r), görünməlidir- görünməlidi (r) və s. Yüklə 2,8 Mb. Dostları ilə paylaş:
|