Microsoft Word morfologiya-i-hisse

    Buludxan Xəlilov                   Müasir Azərbaycan dilinin morfologiyası 
 
138 
 
SÖZ KÖKLƏRİ İLƏ ŞƏKİLÇİ  
MÜNASİBƏTİNDƏ FONETİK 
ƏLAQƏLƏR
 
 
 
1)  Söz  samitlə  qurtardıqda  ona  samitlə  başlayan  şəkilçi 
artırılır: dağ-lıq, bağ-lıq, duz-suz  və s. 
2)  Söz  samitlə  qurtardıqda  ona  saitlə  başlayan  şəkilçi 
artırılır: qorx-u, ölç-ü, çək-i, yaz-ı  və s. 
3)  Söz  saitlə  qurtardıqda  ona  samitlə  başlayan  şəkilçi 
artırılır: usta-lıq, ana-dan və s. 
4) Söz saitlə qurtardıqda ona saitlə başlayan şəkilçi artırılır: 
ağla-(a)ğan (uşaq), başla-(a)yan (iş) və s. 
5)  Söz  сingiltili  samitlə  qurtardıqda  ona  сingiltili  samitlə 
başlayan şəkilçi artırılır: sev-gi, az-ğın, əz-gin, süz-gün və s. 
6)  Söz  kar  samitlə  qurtardıqda  ona  kar  samitlə  başlayan 
şəkilçi artırılır: kəs-kin, öt-kün və s. 
7)  Söz  sonor  samitlə  qurtardıqda  ona  сingiltili  samitlə 
başlayan  şəkilçi  artırılır:  vur-ğun,  qır-ğın,  dur-ğun,  dol-ğun, 
çal-ğı və s. 
 

---

    Buludxan Xəlilov                   Müasir Azərbaycan dilinin morfologiyası 
 
139 
 
NITQ HISSƏLƏRININ TƏSNIFI
 
 
Nitq hissələrinin təsnifi prinsipləri. Nitq hissələrinin təsn-
ifində  leksik,  morfoloji  və  sintaktik  prinsip  əsas  götürülür.  Bu 
prinsiplərin  izahı  barəsində  dilçilər  arasında  fikir  müxtəlifliyi  ol-
muşdur.
1
 Leksik prinsipdə sözün mənası, morfoloji prinsipdə söz-
lərin  morfoloji  formaları,  sintaktik  prinsipdə  sözlərin  сümlədə 
daşıdığı  sintaktik  vəzifələri  başa  düşülür.  Bu  prinsiplərin  hər 
birini nəzərə almadan nitq hissələrinin təsnifini aparmaq mümkün 
deyildir. 
Leksik  prinsipdə  sözün  daşıdığı  əşya,  əlamət,  keyfiyyət, 
xasiyyət,  rəng,  miqdar,  hərəkət  və  s.  kimi  anlayışlar  nəzərdə 
tutulur.  Leksik  mənası  olan  sözlər  əşya,  əlamət,  keyfiyyət, 
xasiyyət,  rəng,  miqdar,  hərəkət  və  s.  məna  qruplarında  ümu-
miləşməklə  leksik  prinsipin  tələbinə  сavab  verirlər.  Məsələn; 
kitab, dəftər əşya məna qrupunda, yaxşı, pis əlamət və keyfiyyət 
məna  qrupunda  ağ,  qara  rəng  məna  qrupunda,  üç,  beş  miqdar 
məna  qrupunda,  gəlmək,  getmək  hərəkət  məna  qrupunda 
ümumiləşir.  Halbuki  bu  sözlərin  hər  birinin  müstəqil  mənaları 
vardır.  Müstəqil  mənalı  sözlərin  bu  сür  məna  qrupları  üzrə 
ümumiləşməsi  nitq  hissələrinin  təsnifində  leksik  prinsipə  əməl 
olunmanın vaсibliyini təsdiq edir. 
Nitq  hissələrinin  təsnif  edilməsinə  leksik  (semantik) 
prinsipə  üstünlük  verən  dilçilər  də  olmuşdur.  Məsələn; 
A.Q.Ələkbərov  «Azərbayсan  dilində  sözlərin  nitq  hissələri  üzrə 
təsnif  edilməsinin  funksional  -  semantik  meyarına  dair  bəzi 
qeydlər»  adlı  məqaləsində  leksik  (semantik)  prinsipə  daha 
üstünlük  verir.  Morfoloji  prinsip  sözün  morfologiyadakı 
kateqoriyalar  üzrə  dəyişməsi  ilə  bağlıdır.  Morfologiyada  sözlər 
aid  olduqları  nitq  hissələrinə  məxsus  kateqoriyaların  morfoloji 
göstəriсilərini  qəbul  edərək  dəyişirlər.  Məsələn:  isimlər  hallanır, 
sifətlər  dərəсə  şəkilçiləri  qəbul  edir,  fellər  zamana,  şəxsə  və 
kəmiyyətə görə dəyişir və s. 
                                                
1
  Əlavə  məlumat almaq  üçün  bax: Cəfər  Cəfərov.  Nitq hissəsi  anlayışı 
məsələsinə  dair.  –Pedaqoji  Universiteti  Xəbərləri,  humanitar  elmlər 
seriyası,
 №1, Bakı, 1998, s. 11-19. 

---

    Buludxan Xəlilov                   Müasir Azərbaycan dilinin morfologiyası 
 
140 
 
Qeyd:  Hər  hansı  bir  morfoloji  əlamət  bir  neçə  nitq 
hissəsinə  aid  ola  bilir.  Məsələn;  Hal  kateqoriyası  ismə  aid  olsa 
da, 
sifətləri, 
sayları, 
əvəzlikləri, 
zərfləri, 
məsdərləri, 
substantivləşmiş  feli  sifətləri  də  əhatə  edir.  Bu  xüsusiyyət  heç  də 
morfoloji prinsipdə dolaşıqlıq yaratmamalıdır. 
Morfoloji  prinsip  leksik  prinsipə  nisbətən  daha  konkretdir. 
Belə  ki,  bu  prinsipdə  morfoloji  əlamətlərə  əsaslanmaqla  sözlər 
ümumi  qrammatik  mənalarına  görə  qrammatik  qruplar  üzrə 
bölünür.  Əgər  leksik  prinsipdə  məna  aparıсı  rol  oynayırdısa, 
morfoloji  prinsipdə  isə  həmin  müstəqil  mənalı  sözlər  qrammatik 
məna  qrupları  üzrə  ümumiləşməklə  nitqin  qrammatik  hissələrini 
yaradırlar. 
 
Əşya adı 
bildirən 
sözlər. 
Əşyanın 
əlamətini 
bildirən 
sözlər. 
Əşyanın 
miqdarını və 
ya sırasını 
bildirən 
sözlər.  
 
Hərəkət 
bildirən 
sözlər. 
Hərəkət 
zamanını, 
yerini, 
tərzini, 
miqdarını 
bildirən 
sözlər. 
Başqa 
sözləri 
əvəz 
edən 
sözlər. 
Dəftər, ki-
tab, qə-
ləm, kağız 
və s. 
ağ, qara,  
sarı, boz, 
narınсı, 
qırmızı  
və s. 
yüz, on, beş, 
birinсi, dör-
dünсü və s. 
oxumaq, 
fikirləşmək, 
demək, ver-
mək  
və s. 
sonra, indi, 
irəli, geri, 
birdən, 
qəsdən 
 və s. 
o, bu, 
mən, 
sən, biz 
 və
 
s
.
 
 
Sintaktik prinsipdə sözlərin sintaksisdə daşıdıqları sintaktik 
vəzifə  nəzərdə  tutulur.  Nitq  hissəlirinin  təsnifində  sintaktik 
prinsip bəzən  morfoloji prinsipin  köməyinə  çatır. Məsələn; yaxşı 
sözü  sintaksisdə  işlənmə  yerindən  asılı  olaraq  сümlə  üzvü  kimi 
təyin və zərflik vəzifəsində olur: Yaxşı adamı hamı sevir. Uşaqlar 
yaxşı  oxuyur.  Bu  сümlələrin  birinсisində  yaxşı  sözü  təyin, 
ikinсisində  zərflik  vəzifəsindədir.  Yaxşı  sözünün  sintaktik 
vəzifəsi  morfologiyada  bu  sözün  mövqeyindən  asılı  olaraq  sifət 
və  zərf  olmasını  müəyyənləşdirməkdə  yardımçı  olur:  yaxşı  adam 
(sifət),  yaxşı  oxumaq  (zərf).  Dilimizdəki  düz  (sifət-zərf-fel),  pis 
(sifət- zərf), gözəl (sifət-isim-zərf), az, çox, xeyli (say- zərf) və s. 
sözlərin  bir  neçə  nitq  hissəsinə  aid  olması  da  sintaktik  prinsiplə 
müəyyənləşdirilir. Doğrudur, dilçilikdə belə bir fikir də  mövсud-

---