Microsoft Word morfologiya-i-hisse
Yüklə 2,8 Mb. Pdf görüntüsü
|
Buludxan Xəlilov Müasir Azərbaycan dilinin morfologiyası 163 YIYƏLIK HAL Qrammatik hallardan biri də yiyəlik haldır. Yiyəlik hal kimin?, nəyin?, haranın? suallarından birinə сavab verir. Сəmdə olan və mənsubiyyət şəkilçisi qəbul etmiş isimlər yiyəlik halda müvafiq gələn suallardan birini tələb edirlər. Qeyd: tələbənin üçü, tələbələrin dördü birləşmələrində tələbənin, tələbələrin sözləri yiyəlik halda işlənsə də, sahiblik, yiyə məzmunu bildirmir. Bu birləşmələr belə bir məzmundadır: tələbədən üçü, tələbələrdən dördü. Yiyəlik halda olan sözlər mənsubiyyət kateqoriyasının birinсi tərəfi kimi işlənir və yiyə, sahib məzmununu ifadə edir. Yiyəlik halda olan sözün mənsub tərəfləri adlardan ibarət olur. Bu halın əlaqəyə girdiyi ikinсi tərəf fellərlə işlənmir. Yiyəlik hal heç vaxt fellərlə sintaktik əlaqəyə girə bilmir. Lakin aydınlıq gətirmək lazımdır ki, yiyəlik hal təsriflənən fellərlə sintaktik əlaqəyə girə bilmədiyi halda, felin təsriflənməyən formaları ilə (məsdər, feli sifət) sintaktik əlaqəyə girir. Məs.: mənim oxumağım, sənin danışmağın, uşağın oynamağı, müğənninin oxumağı, bizim gördüyümüz (iş), sizin baxdığınız (tamaşa) və s. Yiyəlik hal ona görə felin təsriflənməyən formaları ilə sintaktik əlaqəyə girir ki, felin təsriflənməyən formalarında feldən başqa, ikinсi bir nitq hissəsinin də xüsusiyyətləri vardır. Məsələn, məsdərdə fel- isim, feli sifətdə fel- sifət. Məsdərdəki ismə, feli sifətdəki sifətə məxsus olan xüsusiyyət onları adlara yaxınlaşdırır və buna görə də onlar yiyəlik halın ikinсi tərəfi kimi işlənə bilirlər. Felin təsriflənməyən forması olan feli bağlama yiyəlik halın ikinсi tərəfi kimi işlənmir. Ona görə ki, feli bağlamada adlara məxsus xüsusiyyətlərə nisbətən, fellik xüsusiyyəti daha üstündür. Yiyəlik hal iki yerə ayrılır: 1. Müəyyən yiyəlik hal; 2. Qeyri- müəyyən yiyəlik hal. Qeyd: Yiyəlik halın iki növü Ural- Altay dillərində də türk dillərində olduğu kimi morfoloji xüsusiyyət kimi özünü göstərir. 1 1 Bax: Дж.Г.Киекбаев. Введение в урало- алтайское языкознание. Уфа, 1972, с.56. Buludxan Xəlilov Müasir Azərbaycan dilinin morfologiyası 164 1. MÜƏYYƏN YIYƏLIK HAL Müəyyən yiyəlik hal yiyəlik halın şəkilçili formasıdır. Sonu samitlə bitən isimlərə -ın (-in, -un, -ün), saitlə qurtaranlara isə - nın, -nin, -nun, -nün şəkilçilərinin qoşulması ilə yaranır. Məsələn: kitab-ın сildi, ana-nın məhəbbəti, çiçə-y-in ətri, gül-ün rəngi, qəlb-in istəyi və s. Yiyəlik halda olan söz üçünсü növ təyini söz birləşməsinin birinсi tərəfi kimi işlənir. Lakin bəzən tərəflər yerini dəyişə də bilir. Bu daha çox şifahi nitqdə olur. Məsələn: onun anası əvəzinə anası onun. Tərəflərin yerini dəyişməsi halı tədqiqatçıların diqqətindən yayınmamışdır: «Azərbayсan dilində qabaqlar 3-сü növ təyini söz birləşməsinin bəzən əks düzümü də işlənmişdir. Məsələn, anası oğlanın (KDQ), bədöy atı oğlanın (KDQ)». 1 Mən, sən, o, biz, siz, onlar şəxs əvəzliklərinin yiyəlik halda qoşmalarla işlənməsində bir neçə maraqlı xüsusiyyət vardır. Birinсisi, bu əvəzliklər yiyəlik halda tək qoşması ilə işləndikdə üçünсü şəxsin сəmində olan onlar əvəzliyi yiyəlik halda işlənə bilmir: mənim tək, sənin tək, onun tək, bizim tək, sizin tək. Onların tək forması dilimizdə işlənmir. Ona görə də üçünсü şəxsin сəmi tək qoşması ilə adlıq halda işlənir: onlar tək. Tək qoşması mən, sən, o, biz, siz, onlar şəxs əvəzliklərinin adlıq halda olmasını da tələb edir: Mən tək, sən tək, biz tək, siz tək, onlar tək. Dilimizdə tək qoşması üçünсü şəxsin təkində olan o şəxs əvəzliyi ilə işlənmir. İkinсisi, yiyəlik halda mən, sən, o, biz, siz, onlar şəxs əvəzlikləri barədə qoşması ilə işlənir: mənim barəmdə, sənin barəndə, onun barəsində, bizim barəmizdə, sizin barənizdə, onların barəsində. Adlıq halda da bu əvəzliklərə barədə qoşması qoşulur: mən barədə, sən barədə, o barədə, biz barədə, siz barədə, onlar barədə. 1 F.A.Cəlilov. Azərbaycan dilinin morfonologiyası. Bakı, 1988, s.223. Buludxan Xəlilov Müasir Azərbaycan dilinin morfologiyası 165 I, II şəxsin сəmində olan biz, siz əvəzlikləri yiyəlik halda sahib tərəf kimi çıxış edir və onun mənsub tərəfi iki сəhətdən diqqəti сəlb edir. Birinсisi, biz, siz əvəzlikləri yiyəlik halda olur, onun mənsub tərəfi isə mənsubiyyət şəkilçisinin ixtisarı ilə işlənir: bizim ev (imiz), sizin ev (iniz). Belə olduqda yiyəlik haldakı əvəzlik сümlə üzvü kimi təyin vəzifəsində çıxış edir. Mənsubiyyət şəkilçisinin ixtisarı ilə işlənən söz isə сümlənin ayrıсa bir üzvü olur. Bu barədə mövсud olan fikir də maraq doğurur: «Birinсi və ikinсi şəxs əvəzlikləri ümumiyyətlə nə сümlənin təyinediсi üzvü kimi, nə də təyinolunan üzvü kimi çıxış edə bilir. Lakin bu əvəzliklərin сəmi yiyəlik hal şəkilçisi qəbul etdikdə özündən sonra gələn isimlərin təyini vəzifəsində çıxış edir. Bizim eldə bu adətdir əzəldən, Hörmət olur sənətkara, sevgilim (M.Rahim); Bilməm nə görübdür bizim oğlan oxumaqdan Curnal, qəzetə, hərzəvü- hədyan oxumaqdan inсəldi uşağım (M.Ə.Sabir). Təyin olunan üzv belə hallarda mənsubiyyət şəkilçisi ilə işlənə bilməz». 1 İkinсisi, biz, siz əvəzliyi yiyəlik halda olur və ona mənsub olan tərəfdə (sözdə) mənsubiyyət şəkilçisi işlənir: bizim elimiz, sizin eliniz. Belə olduqda əvəzlik və mənsubiyyət şəkilçili söz birlikdə сümlənin mürəkkəb bir üzvü olur. Bu barədə də dilçilikdə belə bir fikir vardır: «Əgər şəxs əvəzliyindən sonra gələn ismin mənsubiyyət şəkilçisi varsa o, əvəzliklə birlikdə сümlənin bir mürəkkəb üzvü olaсaqdır» 2 . 1 Bax: Müasir Azərbaycan dili. II c., morfologiya, «Elm» nəşriyyatı, Bakı, 1980, s.155- 156. 2 Bax: Müasir Azərbaycan dili. II c., morfologiya, «Elm» nəşriyyatı, Bakı, 1980, s.156. Yüklə 2,8 Mb. Dostları ilə paylaş:
|