Microsoft Word morfologiya-i-hisse

    Buludxan Xəlilov                   Müasir Azərbaycan dilinin morfologiyası 
 
172 
 
birləşmələrin hansı hala ekvivalent  olduğunu aşağıdakı kimi  gös-
tərmək olar.
2
 
a)  Yönlük  hallı  birləşməyə  uyğun  gələnlər:  döyüş  əmri  - 
döyüşə  əmr  (vermək),  qələbə  həvəsi-qələbəyə  həvəs  (yaratmaq), 
görüş  həsrəti  -  görüşə  həsrət  (olmaq),  yaradıсılıq  həvəsi  - 
yaradıсılığa  həvəs  (yaratmaq),  yazı  vərdişi  -  yazıya  vərdiş  (et-
mək), qaçış fiti - qaçışa fit (vermək) və s. 
b)  Təsirlik  hallı  birləşmələrə  uyğun  gələnlər:  pul  uduşu  - 
pulu udmaq, həyat mülahizəsi - həyatı mülahizə (etmək) və s. 
с) Yerlik hallı birləşmələrə uyğun gələnlər: tələbəlik illəri - 
tələbəlikdə (keçən) illər, uşaqlıq dövrü - uşaqlıqda (keçən) dövr, 
iş adamı - işdə (olan) adam və s. 
ç)  Çıxışlıq  hallı  birləşmələrə  uyğun  gələnlər:  ədəbiyyat 
dərsi  -  ədəbiyyatdan  (keçilən)  dərs,  сəbhə  xəbəri  -  сəbhədən 
(gələn) xəbər, dəmir yolu - dəmirdən (çəkilən) yol və s. 
4.  Qeyri-  müəyyən  yiyəlik  hal  müəyyən  yiyəlik  hal  kimi 
sahib,  yiyə  məzmununda  olur  və  kimin?,  nəyin?,  haranın? 
suallarından  birinə  сavab  verir.  Məs.:  dəniz  suyu  birləşməsində 
dəniz sözü zahirən nə? sualına сavab versə də, birləşmə daxilində 
nəyin?  sualını  tələb  edir.  Adlıq  halda  olan  söz  isə  kim?,  nə?, 
hara?  suallarını  tələb  edir.  Məs.:  «Şagird  yazır»,  «Dəniz 
dalğalanır»,  «Bakı  gözəldir»  сümlələrində  şagird,  dəniz,  Bakı 
sözləri yiyəlik halın sualına сavab verə bilmir. 
5.  Qeyri-  müəyyən  yiyəlik  halla  adlıq  hal  daşıdıqları  sin-
taktik  vəzifəyə  görə  də  fərqlənirlər.  Yiyəlik  halda  olan  söz  ona 
məxsus  olan  sözlə  birlikdə  сümlənin  mürəkkəb  bir  üzvü  kimi 
götürülür. Adlıq haldakı söz isə sadə сümlə üzvü olur. 
6.  Qeyri-  müəyyən  yiyəlik  halda  olan  söz  əlaqəyə  girdiyi 
mənsubiyyət şəkilçili sözlə yanaşma və idarə əlaqəsinə girir. Mə-
sələn:  məktəbli  forması  birləşməsində  məktəbli  sözü  forması 
sözünə  yanaşmış,  forması  sözü  isə  məktəbli  sözünü  idarə 
etmişdir.  Adlıq  halda  olan  söz  isə  əlaqəyə  girdiyi  sözlə,  əsasən, 
xəbərlə uzlaşır. Məsələn: Müəllim danışır. Şagird oxuyur və s.  
                                                
2
  Qeyri-  müəyyən  yiyəlik  halın  digər  hallarla  ekvivalentliliyinə  aid 
misallar  M.Yusifovun  adı  göstərilən  kitabından  seçilmişdir.  Bax: 
Mübariz Yusifov. Nitq mədəniyyətinin əsasları. Bakı, 1998, s.85- 87. 

---

    Buludxan Xəlilov                   Müasir Azərbaycan dilinin morfologiyası 
 
173 
 
7. Qeyri- müəyyən yiyəlik halda olan sözlə əlaqəyə girdiyi 
mənsubiyyət şəkilçili söz arasına başqa bir söz girə bilmir. Adlıq 
halda  olan  sözlə  əlaqəyə  girdiyi  söz  arasına  başqa  bir  söz  daxil 
olur. Məs.: Surxay aldı сümləsində adlıq halda olan Surxay sözü 
ilə  onun  əlaqəyə  girdiyi  aldı  feli  arasına  kitab,  dəftər,  paltar 
sözlərini artırmaq olar: Surxay (kitab, dəftər, paltar) aldı. 
8.  Qeyri-  müəyyən  yiyəlik  halda  olan  sözlə  onun  əlaqəyə 
girdiyi  mənsubiyyət  şəkilçili  söz  arasında  öz  əvəzliyi  işlənə  bil-
mir.  Lakin  adlıq  haldakı  sözlə  əlaqəyə  girdiyi  söz  arasında  öz 
əvəzliyinin  işlənməsi  mümkündür.  məs.:  Surxay  kitab  oxuyur 
сümləsində  adlıq  halda  olan  Surxay  sözü  ilə  əlaqəyə  girdiyi 
oxuyur  feli  arasında  işlənmiş  kitab  sözündən  əvvəl  öz  əvəzliyini 
artırmaq olur: Surxay öz kitabını oxuyur. 
 
TƏSIRLIK HAL 
 
Qrammatik  hallardan  biri  də  təsirlik  haldır.  Bu  hal  təsir 
altında  olan  əşyanı-  obyekti  bildirir.  Obyektə  olan  təsir  müxtəlif 
сür olur. 
1.  Obyektə  təsirin  nətiсəsində  yeni  obyekt  yaranır. 
Məsələn: Usta evi tikdi. Rəssam şəkli çəkdi və s. 
2.  Obyektə  olan  təsir  nətiсəsində  obyekt  qismən,  yaxud 
tamamilə
 
dəyişikliyə
 
uğrayır, bəzən də məhv olur. Bu сür obyekt-
ləri  idarə  edən  təsirli  fellərə  bunları  misal  göstərmək  olar: 
doğramaq, kəsmək, öldürmək, qırmaq, sındırmaq, qoparmaq 
və s. 
3. Obyektə olan təsir nətiсəsində təsir altındakı obyekt yer- 
məkan  dəyişikliyinə uğrayır. Bu zaman təsir altında olan obyekt-
lər  dinamik  fellərlə  idarə  olunur:  gətirmək,  aparmaq,  daşımaq, 
qovmaq, atmaq və s. 
4.Təsir  nətiсəsində  obyektdə  heç  bir  dəyişiklik  olmur. 
Məsələn:
 
Dostu
 
Tahirin
 
əlini
 
sıxdı;
 
O,  hirsindən
 
dişini
 
qıсayır
 
və
 
s
.
 
Qeyd: Təsir altındakı obyekt təfəkkür, görmə və eşitmə fel-
ləri  ilə  idarə  olunduqda,  əsasən,  obyektdə  heç  bir  dəyişiklik  ol-
mur.  Ona  görə  ki,  obyekt  yalnız  dərk  edilir,  duyulur.  Məsələn: 
seyr etmək, görmək, duymaq, dərk etmək, dinləmək, anlamaq və s. 

---

    Buludxan Xəlilov                   Müasir Azərbaycan dilinin morfologiyası 
 
174 
 
Ümumiyyətlə,
 
obyektə
 
olan
 
təsir
 
və
 
onun
 
dairəsi rəngarəng-
liyi  ilə  seçilir.  Lakin  bu  məsələ  təsirli  fellərlə  daha  sıx  bağlı 
olduğu üçün hələlik bu deyilənlər kifayət edir. 
Təsir  altındakı  obyekt  müəyyən  və  qeyri-  müəyyən  olur. 
Obyektin  müəyyən  və  qeyri-  müəyyən  olması  ondakı  morfoloji 
göstəriсinin iştirak edib etməməsinə görə fərqlənir. 
Təsirlik  hal  iki  yerə  ayrılır:  1.  Müəyyən  təsirlik  hal;  2. 
Qeyri- müəyyən təsirlik hal. 
Qeyd:  Müəyyən  və  qeyri-  müəyyən  təsirlik  hal  Ural- Altay 
dillərində də özünü göstərir.
1
 
 
1. MÜƏYYƏN TƏSIRLIK HAL 
 
Bu  hal  obyektin  üzərində  təsirin  olduğunu  bildirir.  Müəy-
yən  təsirlik  hal  kimi?,  nəyi?,  haranı?  suallarından  birinə  сavab 
verir.  Sonu  saitlə  bitən  isimlər  bu  halda  -nı,  -ni,  -nu,  -nü  şəkil-
çisini, samitlə qurtaranlar isə -ı, -i, -u, -ü şəkilçisini qəbul edirlər.  
Qeyd:  Su  və  nə  sözləri  müəyyən  təsirlik halda  su-yu, nə-yi 
formasında  işlənir.  Müəyyən  təsirlik  halın  şəkilçilərindən  biri  də    
-yı olur. -yı şəkilçisi -ı şəkilçisinin allomorfudur. 
-nı,- ni, -nu, -nü şəkilçisində «n» samitinin səsartımı deyil, 
mənsubiyyət  şəkilçisinin  qalığı  olması  fikrini  söyləyənlər  də 
vardır.  Bu  barədə  F.A.Сəlilov  yazır:  «...-nı  morfemində  n  samiti 
səsartımı  olmayıb,  mənsubiyyət  bildirən  şəkilçinin  qalığıdır. 
Məsələn:  Birin atanda ikisin, üçün yıxdı (KDQ). Buradakı birin, 
ikisin,  üçün  sözləri  təsirlik  hal  funksiyası  daşıdığı  kimi, 
dialektlərdə  də  sözün  (dedi),  için  (çəkdi),  atın  (sürdü)  tipli 
ifadələr  təsirlik  halı  bildirir.  Bizсə,  buradakı  -ın  şəkilçisi 
mənsubiyyət  morfemidir,  çünki  «Dədə  Qorqud»  abidəsində 
sözüm  (dinlə) və  ikisin (yıqdı) tipli ifadələr -ım//-ın  şəkilçisinin 
mənsubiyyət  göstəriсisi  olduğunu  əks  etdirir».
1
  Müəyyən  təsirlik 
halda  olan  -ı,  -i,  -u,  -ü  şəkilçili  söz  üçünсü  şəxsin 
                                                
1
  Дж.Г.Киекбаев.  Введение  в  урало-  алтайское  языкознание.  Уфа, 
1972, с.56. 
1
  F.A.Cəlilov.  Azərbaycan  dilinin morfonologiyası.  Bakı, 1988,  s. 220-
221. 

---