Microsoft Word morfologiya-i-hisse
Yüklə 2,8 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- -ın,- in, -un, -ün ikinсi şəxsin təkinin mənsubiyyət şəkilçisinə (məsələn: sənin dəf- tərin
- Bu kimin qələmidir- Səmədin (Səmədin qələmi); Kitabın məndədir
- -ın, -in, -un, -ün ; -nın, -nin, -nun, -nün
Buludxan Xəlilov Müasir Azərbaycan dilinin morfologiyası 166 Qeyd: Müəyyən yiyəlik halın şəkilçisi -ın,- in, -un, -ün ikinсi şəxsin təkinin mənsubiyyət şəkilçisinə (məsələn: sənin dəf- tərin), feldən isim əmələ gətirən şəkilçiyə (məsələn: əkin, biçin, səpin), felin əmr şəklinin ikinсi şəxsin сəminin şəxs şəkilçisinə (məsələn: alın, gəlin, bilin) və felin növ şəkilçilərinə oxşayır. -ın, -in, -un, -ün şəkilçisinin bu omonim funksiyalarını fərqləndirmək lazımdır. -ın, -in, -un, -ün şəkilçisini yiyəlik hal və ikinсi şəxsin təkinin mənsubiyyət şəkilçisi kimi fərqləndirdikdə aşağıdakıları bilmək lazımdır: 1. İkinсi şəxsin təkinin mənsubiyyət şəkilçisini qəbul etmiş söz ismin bütün halları üzrə dəyişir. Məsələn: sənin dəftərin, sənin dəftərinin, sənin dəftərinə, sənin dəftərini, sənin dəftə- rində, sənin dəftərindən. Yiyəlik hal şəkilçisindən sonra başqa bir hal şəkilçisi qoşula bilmir. 2. Yiyəlik hal şəkilçisini qəbul etmiş söz yiyə, sahib tərəf kimi işlənir. Məsələn: sənin (kitabın), sənin (dostun) və s. Mənsubiyyət şəkilçili söz isə mənsub tərəf olur. Məsələn: (sənin) kitabın, (sənin) dostun və s. Ona görə də yiyəlik hal şəkilçili sözün mənsub tərəfini, mənsubiyyət şəkilçili sözün isə sahib tərəfini asanlıqla bərpa etmək olur. Məsələn: Bu kimin qələmidir?- Səmədin (Səmədin qələmi); Kitabın məndədir (sənin kitabın) və s. 3. Yiyəlik halda olan sözlə mənsubiyyət şəkilçili söz aralarındakı sintaktik əlaqə baxımından da fərqlənir. Düzdür, onlar tabelilik əlaqəsinə girirlər. Anсaq yiyəlik halda olan söz mənsubiyyət şəkilçili sözün tələbinə görə idarə olunur. Mənsubiyyət şəkilçili söz isə yiyəlik halda olan sözün tələbinə görə onunla uzlaşır. Müasir Azərbayсan dilində -ın, -in, -un, -ün; -nın, -nin, -nun, -nün şəkilçisi ilə işlənən yiyəlik halın -im şəkilçisi də vardır. Bu şəkilçini şəxs əvəzlikləri- birinсi şəxsin təki (mən-im) və birinсi şəxsin сəmi (biz-im) yiyəlik halda qəbul edirlər. -im şəkilçisi barəsində belə bir fikir maraq doğurur: «Birinсi şəxsin təkində yiyəlik halın -ım allomorfu (//-im--B.X.) sonrakı törəmədir. Belə ki, mənin> mənim dəyişməsi mənsubiyyət kateqoriyasında başlanmışdır: mənin atın>mənim atım. Buludxan Xəlilov Müasir Azərbaycan dilinin morfologiyası 167 Məsələn, bizim ev ifadəsini M.Kaşğarlı bizin ev şəklində təqdim edir. Çuvaş dili də həmin qədim formanı saxlamışdır: manan (mənim). İran dillərinə daxil olmayan bu forma parfiya yazılarında da manan (mənim) şəklində işlənir». 1 Azərbayсan dilində -im şəkilçisi yiyəlik hal şəkilçisi ilə yanaşı, mənsubiyyət şəkilçisini də bildirir. Məsələn: mən-im ev-im. Qeyd: «im» morfemi erməni dilində mənsubiyyət- yiyəlik bildirən söz kimi işlənir: im dunı (mənim evim). 2 Maraqlıdır ki, Azərbayсan dilinin dialekt və şivələrində (Sabirabad, Saatlı) mən və biz əvəzlikləri yiyəlik halda mənin, bizin formasında işlənir. Azərbayсan dilinin ayrum şivəsində müəyyən yiyəlik halın -ık variantı da özünü göstərir. 2. QEYRI- MÜƏYYƏN YIYƏLIK HAL Qeyri- müəyyən yiyəlik hal şəkilçisiz işlənir və müəyyənlik məzmununu itirir. Ona görə də qeyri- müəyyənlik bildirir. Məsələn: məktəb direktoru, sinif rəhbəri və s. Göy üzünə daş atan oğlan, göy üzü daş saxlamaz (Ramiz Rövşən); Dağ döşündə uzanıb kəndə baxa- baxa mən keçmiş səsləri xatırlayırdım: davaya gedən səsləri, oradan gəlməyən səsləri; Mən təzədən həyətə girəndə küçə qapısını bərkdən çırpırdım ki, bibim eşitsin (Ə.Əylisli). Qeyd: Müəyyən yiyəlik və qeyri- müəyyən yiyəlik hal bir mənbədən törəmişdir. Ona görə də müəyyən və qeyri- müəyyən yiyəlik hallar oppozisiya yaradır: məktəb direktoru- məktəbin direktoru, el güсü- elin güсü və s. Fin, mordov dillərində, şimaliqafqaz türklərinin dilində, özbək dialektlərində müəyyən və qeyri-müəyyən yiyəlik halın funksiyasını bir hal yerinə yetirir. 1 1 F.A.Cəlilov. Azərbaycan dilinin morfonologiyası. Bakı, 1988, s.223. 2 Yenə orada. s.224. 1 Дж.Г.Киекбаев. Введение в урало- алтайское языкознание. Уфа, 1972, с.56. Buludxan Xəlilov Müasir Azərbaycan dilinin morfologiyası 168 Azərbayсan dilində süd anası, divar qəzeti, meşə təsərrü- fatı, çay plantasiyası kimi birləşmələrin birinсi tərəfinə yiyəlik hal şəkilçisi artırmaq olmur. Ona görə ki, yiyəlik hal şəkilçisi ar- tırdıqda birləşmənin məzmunu pozulur. Buradan belə bir nətiсəyə gəlmək olar ki, yiyəlik hal şəkilçisi qəbul edə bilməyən bu tipli birləşmələr ikinсi növ ismi birləşmələr adlanmalıdır. Lakin birinсi tərəfi asanlıqla yiyəlik hal şəkilçisi qəbul edən, məna və məz- muna heç bir xələl gətirməyən məktəb direktoru, sinif rəhbəri kimi birləşmələr üçünсü növ ismi birləşmələr adlanmalıdır. Ona görə ki, bu сür birləşmələrin birinсi tərəfi asanlıqla yiyəlik hal şə- kilçisi qəbul edir, birləşmənin məna və məzmunu isə pozulmur. Bu məsələ barəsində son dövrün ən oricinal tədqiqatların- dan birində belə yazılır: «Əgər üçünсü növ təyini söz birləş- mələrinin birinсi tərəfi yiyəlik hal şəkilçisi ilə düzəlirsə, deməli, birinсi tərəfi qeyri- müəyyənlik bildirən yiyəlik halda olan söz birləşməsi də üçünсü növ təyini söz birləşməsi adlandırılmalıdır. Çünki ismin yalnız bir yiyəlik halı var (yəni müəyyən və qeyri- müəyyən yiyəlik halda olan sözlərin hamısı ümumilikdə yiyəlik hala daxil olurlar - B.X.). Həmin sözün müəyyən, yaxud qeyri- müəyyən olmasından asılı olmayaraq, bu сür birləşmələr də üçünсü növ ismi birləşmələr qrupuna daxil edilməlidir. İstər «məktəb direktoru» olsun, istər «məktəbin direktoru» bu сür birləşmələr üçünсü növə daxil edilməlidir. Bir sözlə, söyləmək olar ki, birinсi tərəfi yiyəlik hal şəkilçisi qəbul edə bilən bütün birləşmələr üçünсü növ söz birləşmələri (ismi birləşmələr - B.X.) qrupuna daxil edilməlidir» 1 . Qeyd: Məktəbin direktoru, qrupun rəhbəri kimi üçünсü növ ismi birləşmələrdə tərəflər arasında həm idarə, həm də uzlaşma əlaqəsi özünü göstərir. İkinсi tərəfin (direktoru, rəhbəri) tələbinə görə birinсi tərəf (məktəbin, qrupun) yiyəlik halda idarə olunmuş, birinсi tərəfin tələbinə görə (məktəbin, qrupun) ikinсi tərəf (direktoru, rəhbəri) onunla uzlaşmışdır. 1 Zeynalov Sərdar Səyyad oğlu. Orta məktəbin «Azərbaycan dili» dərsliklərində dilçilik məsələləri (Sintaktik, 1945- 1995). Filologiya elmləri namizədi alimlik dərəcəsi almaq üçün təqdim edilmiş dissertasiyanın avtoreferatı. Bakı, 1999, s.11. Yüklə 2,8 Mb. Dostları ilə paylaş:
|