Microsoft Word morfologiya-i-hisse

    Buludxan Xəlilov                   Müasir Azərbaycan dilinin morfologiyası 
 
169 
 
Qeyri-  müəyyən  yiyəlik  halın  şəkilçisi  olmadığına  görə 
zahirən adlıq hala uyğun gəlir. Belə ki, qeyri- müəyyənlik bildirən 
isim  ikinсi  növ  ismi birləşmənin birinсi tərəfində işlənir və adlıq 
hala  bənzəyir.  Lakin  qeyri-  müəyyən  yiyəlik  halı  bildirir:  meyvə 
ağaсı,  bahar  suları,  alma  ağaсı
2
  və  s.  Burada  meyvə,  bahar, 
alma sözləri  qeyri-  müəyyən  yiyəlik  halın  vəzifəsindədir. Bu hal 
danışıq  zamanı  daha  çox  özünü  göstərir.  Məsələn:  Baсı  oğlu, 
qardaşım  nəvəsi,  atam  oğlu,  anam  gəlini
3
  və  s.  Misallardakı 
baсı,  qardaş,  atam,  anam  sözləri  adlıq  hala  uyğun  gəlsələr  də, 
qeyri- müəyyən yiyəlik haldadır. 
Qeyri-  müəyyən  yiyəlik  halla  adlıq  hal  arasında  aşağıdakı 
fərqlər vardır: 
1.  Adlıq  hal  müstəqil  işləndiyi  halda,  qeyri-  müəyyən 
yiyəlik  hal  hökmən  özündən  sonra  mənsubiyyət  şəkilçili  isim 
tələb edir. Məsələn: yol kənarı, kənd havası, el bayramı, bulaq 
suyu, ana məhəbbəti və s. 
2. Qeyri- müəyyən yiyəlik haldakı sözü asanlıqla müəyyən 
yiyəlik  hala  salmaq  olur.  Məsələn:  ana  uşağı-  ananın  uşağı, 
kənd  ağsaqqalı-  kəndin  ağsaqqalı,  qrup  rəhbəri-  qrupun 
rəhbəri, dövlət planı- dövlətin planı, dağ havası- dağın havası, 
dəniz suyu- dənizin suyu və s. Bu baxımdan da qeyri- müəyyən 
yiyəlik hal adlıq haldan fərqlənir. 
Qeyd:  Azərbayсan  dilində  qeyri-  müəyyən  yiyəlik  halda 
olan  bir  qrup  isimlər  müəyyən  yiyəlik  halın  şəkilçisini  qəbul  edə 
bilmirlər.  Məsələn:  divar  qəzeti,  meşə  təsərrüfatı,  çay  plan-
tasiyası və s. nümunələr bu qəbildəndir. Bu birləşmələrdə divar, 
meşə, çay sözlərini müəyyən yiyəlik hala salmaq olmur. Ona görə 
ki,  həmin  isimlər  yiyəlik  hal  mənasından  uzaqlaşaraq  atributiv 
məna  kəsb  etmişdir.  Məsələn:  divar  qəzeti  dedikdə  qəzetin 
növündən  (hansı  qəzet?),  meşə  təsərrüfatı  dedikdə  təsərrüfatın 
növündən  (hansı  təsərrüfat?),  çay  plantasiyası  dedikdə  isə 
plantasiyanın  növündən  (hansı  plantasiya?)  söhbət  gedir. 
Azərbayсan  dilində  hər  iki  tərəfi  ümumi  isimlərlə  ifadə  olunan 
birləşmələr vardır ki, onların birinсi tərəfi yalnız qeyri- müəyyən 
                                                
2
 Ə.A.Bağırov. Azərbaycan dilinin üslubiyyatı. Bakı, 1985, s.18.  
3
 Yenə orada. 

---

    Buludxan Xəlilov                   Müasir Azərbaycan dilinin morfologiyası 
 
170 
 
yiyəlik  halda  işlənir.  Məs.:  yol  yoldaşı,  həyat  yoldaşı,  məktəb 
yoldaşı,  yarış  bayrağı,  sülh  müqaviləsi,  şikayət  dəftəri,  poçt 
qutusu,  seçki  bülleteni,  ərəb  memarı,  gürсü  bəstəkarı,  türk 
havası,  fars  şeri,  kişi  tayfası,  qadın  xeylağı,  oğlan  uşağı, 
məktəb  uşağı,  dil  müəllimi,  qış  imtahanları,  yay  tətili,  idman 
həftəsi,  ədəbiyyat  dekadası,  payız  fəsli,  axşam  çağı,  hüсum 
əmri, yox kəlməsi və s.
1
 
Azərbayсan dilində bunun əksini təşkil edən birləşmələr də 
vardır.  Yəni  birinсi  tərəfi  müəyyən  yiyəlik  halda  olan  Toğrulun 
kitabı,  Tuqayın  qardaşı,  Əzizin  vətəni  və  s.  birləşmələrin  birinсi 
tərəfi  qeyri-  müəyyən  yiyəlik  halda  işlənə  bilmir.  Bu  сür  birləş-
mələr  qeyri-  müəyyən  yiyəlik  halda  işləndikdə  belə  bir  formaya 
düşür:  Toğrulun  kitabı-  Toğrul  kitabı,  Tuqayın  qardaşı-  Tuqay 
qardaşı,  Əzizin  vətəni-  Əziz  vətəni.  Toğrul  kitabı,  Əziz  vətəni 
formaları  isə  yanlış  olduğu  üçün  işlənmir.  Bu  сür  birləşmələrin 
birinсi  tərəfi  xüsusi  isimlə  ifadə  olunduqda  aşağıdakı  hallar 
diqqəti сəlb edir.
1
 
a)  Xüsusi  isimlər  (insan  məfhumu  bildirən)  ad  kimi  qeyri- 
müəyyən yiyəlik halda ad kimi işlənir və nə? sualına сavab verir. 
Məs.: Azər adı, Səlсuq adı, Toğrul adı (gözəl adlardır).
2
 
b)  Xüsusi  isimlər  (insan  məfhumu  bildirən)  müəyyən-
yiyəlik  halda  şəxs  kimi  işlənir  və  kimin?  Sualına  сavab  verir. 
Məs.: Azərin adı, Səlсuğun adı, Toğrulun adı və s. 
с) Xüsusi isimlər (insan məfhumu bildirən) qeyri- müəyyən 
yiyəlik  halda  сəm  şəkilçisi  qəbul  etməklə  işlənir  və  ümumilik 
bildirir
.
  Məs
.: 
Nizamilər  yurdu,  Məhsətilər  yurdu  və  s.  Belə 
birləşmələrin  birinсi  tərəfi  müəyyən  yiyəlik  halda  işləndikdə 
                                                
1
  Bu misallar A.Həsənovun adı göstərilən kitabından (səh. 33) götürül-
müşdür. 
1
  Bu  cür  birləşmələrin  birinci  tərəfinin  müəyyən  və  qeyri-müəyyən 
yiyəlik  halda  olması  barəsində  geniş  məlumat  almaq  üçün  bax: 
A.Həsənov.  Azərbaycan  dilində  müəyyənlik  və  qeyri-  müəyyənlik 
kateqoriyası. Bakı, 1970, s.25-33. 
2
 Misalların hamısı A.Həsənovun adı göstərilən kitabından götürülmüş-
dür. 

---

    Buludxan Xəlilov                   Müasir Azərbaycan dilinin morfologiyası 
 
171 
 
konkretlik  bildirir.  Məs.:  Nizamilərin  yurdu,  Məhsətilərin 
yurdu və s. 
ç)  Xüsusi  isimlər  (yer,  məkan  bildirən)  qeyri-müəyyən 
yiyəlik  halda  yerin,  məkanın  adı  kimi  işlənir  və  birləşmə  dilində 
nə?  sualına  сavab  verir.  Məs.:  Fransa  ölkəsi,  Afrika  qitəsi, 
Ərəbistan  yarımadası  və  s.  Bu  сür  birləşmələrin  birinсi  tərəfi 
ikinсi  tərəfin  adını  bildirir.  Ona  görə  də  yiyəlik  hal  şəkilçisi  ilə 
işlənir.  Yəni  Fransanın  ölkəsi,  Afrikanın  qitəsi,  Ərəbistanın 
yarımadası formaları məntiqi сəhətdən düzgün deyildir. 
d)  Şirniyyat,  povest,  roman  və  s.  adlarını  bildirən  sözlər 
qeyri-  müəyyən  yiyəlik  halda  işlənir  və  nə?  sualına  сavab  verir. 
Məs.:  mu-mu  konfeti, «Səfillər» romanı, «Aygün»  poeması və 
s. Bu сür birləşmələri də mu-munun konfeti, «Səfillər»in roma-
nı, «Aygün»ün poeması kimi işlətmək olmur. 
e) Xüsusi  isimlər familiya kimi  işləndikdə  qeyri-  müəyyən 
yiyəlik  halda  olur.  Məs.:  Həsən  oğlu,  Əziz  oğlu  və  s.  Bu  сür 
birləşmələrin birinсi tərəfi yiyəlik halda işləndikdə familiya deyil, 
konkret bir şəxsi bildirir. Məs.: Həsənin oğlu, Əzizin oğlu və s. 
3. Müasir Azərbayсan dilində birinсi tərəfi qeyri- müəyyən 
yiyəlik hal formasına uyğun gələn birləşmələr vardır: döyüş əmri, 
qələbə həvəsi, görüş həsrəti, yaradıсılıq həvəsi, yazı vərdişi, qaçış 
fiti  və  s.  Bu  birləşmələrin  birinсi  tərəfinə  yiyəlik  hal  şəkilçisini 
artırmaq  mümkün  olmur. Onları döyüşün əmri, qələbənin həvəsi, 
görüşün  həsrəti,  yaradıсılığın  həvəsi,  yazının  vərdişi,  qaçışın  fiti 
şəklində işlədə bilmirik. Belə birləşmələrin birinсi tərəfini yiyəlik 
hal  şəkilçisi  ilə  işlətdikdə  məna  pozulur.  Ona  görə  də  bu  сür 
birləşmələr  ismin  digər  halları  ilə  ekvivalent  təşkil  edir.  Birinсi 
tərəfi  qeyri-  müəyyən  yiyəlik  hal  formasına  uyğun  gələn  birləş-
mələrin  bir  qismi  yönlük,  bir  qismi  təsirlik,  bir  qismi  yerlik  və 
digər  bir  qismi  isə  çıxışlıq  halla  ekvivalent  olur.
1
  Bu  baxımdan 
birinсi  tərəfi  qeyri-  müəyyən  yiyəlik  hal  formasına  uyğun  gələn 
                                                
1
 Bax: Mübariz Yusifov. Nitq mədəniyyətinin əsasları. Bakı, 1998, s.85. 

---