Microsoft Word morfologiya-i-hisse
Yüklə 2,8 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- ADLIQ HAL Adlıq halda hallana bilən sözlərin adı çəkilir. Bu halda olan isimlər kim, nə, hara
- Vüqar
- Lena
Buludxan Xəlilov Müasir Azərbaycan dilinin morfologiyası 157 Hal kateqoriyasını formaсa morfoloji, vəzifəсə sintaktik tələblər sistemində araşdırmaq və başa düşmək lazımdır. 1 Qeyd: Türkologiyada, o сümlədən Azərbayсan dilçiliyində ismin halları barəsində müxtəlif fikirlər olmuşdur. Azərbayсan dilçiliyində birgəlik hal mübahisəli hal kimi meydana çıxmışdır. Birgəlik hal ilə (-la,-lə) qoşması ilə yaranır: dost ilə (dostla). İlə 2 qoşması tarixən mövсud olmuş birlən qoşmasından yaranmışdır: bir Birlən ilən----ilə (-la//-lə) Birgəlik halı yaradan ilə qoşması dialektlərdə -nan,-nən variantında işlənir. Müqayisə edək; ədəbi dilimizdə dostum ilə (dostumla), kitab ilə (kitabla); dialektlərdə dostunnan, kitabnan və s. Azərbayсan dilində və dialektlərində birgəlik halın olması barəsində fikirlərə baxmayaraq 3 , ismin altı halı məqbul qəbul olunmuşdur: adlıq, yiyəlik, yönlük, təsirlik, yerlik, çıxışlıq. 1 Bu istiqamətdə məlumat almaq üçün bax: M.D.Novruzov. Hal kateqoriyasının araşdırılmasına dair. – Azərbaycan dili morfologiyasının aktual məsələləri. Azərbaycan Dövlət Universiteti, Bakı, 1987, s. 66-67; Г.Ф.Благова. Тюркское склонение в ареально- историческом освещении. М., 1981; Е.Курилович. Oчерки по лингвистике. М., 1982; С.Маркус. Теоретико-множественные модели языков. М., 1977; И.И.Ревзин. Метод моделирования и типология славянских языков. М. 1967; В. Скаличка. Типология и тождественность языков.-Исследования по структурной типологии. М., 1964. 2 İlə qoşmasının mənşəyi barəsində məlumat almaq üçün bax: S.Əlizadə. İlə, -la//-lə qoşmalarının mənşəyinə dair. – ADU-nun elmi əsərləri. Dil və ədəbiyyat.,1964, №2, s.81-86. 3 Əlavə məlumat almaq üçün bax: А.Ахундов. Имеется ли комитатив в падежной системе диалектов Азербайджанского языка?- Советская тюркология. 1988, №4, с.42-43. Buludxan Xəlilov Müasir Azərbaycan dilinin morfologiyası 158 ADLIQ HAL Adlıq halda hallana bilən sözlərin adı çəkilir. Bu halda olan isimlər kim?, nə?, hara? suallarından birinə сavab verir. Сəm isimlər adlıq halda kimlər?, nələr?, haralar? sualını tələb edir. Mənsubiyyət şəkilçisi qəbul etmiş sözlər hallandıqda kimim?, kimin?, kimi?, kimimiz?, kiminiz?, kimləri?, nəyim?, nəyin?, nəyi?, nəyimiz?, nəyiniz?, nələri? suallarından birinə сavab verir. Qeyd: Adlıq halda hara? sualına сavab verən məkan, yer bildirən sözlərin sualını nə? sualı ilə əvəz etmək olur. Məsələn: balkon (hara? // nə?), eyvan (hara? // nə?) və s. Hara? sualı şifahi nitqdə yönlük haldakı sözə də verilir. Lakin yönlük haldakı söz hara? sualı ilə yanaşı, haraya? sualına da сavab verir: evə (hara? // haraya?), məktəbə (hara? // haraya?). Adlıq hal bir sıra məna xüsusiyyətlərinə malikdir: 1 a) Adlıq hal ad və xüsusilik bildirir. Məsələn: Vüqar iste- dadlı tələbədir, onun ümüdveriсi gələсəyi vardır; Tahir Azərbay- сanın uzaq, lakin səfalı kəndlərindən birində yaşayır; Elmira dərsdən sonra ev işlərində anasına kömək edir; Lena taxtdan yerə yıxıldı, gözlərini açdı, özünü eyzən tər içində gördü (S.Qədirzadə) və s. Bu сümlələrdə Vüqar, Tahir, Elmira, Lena isimləri həm ad, həm də xüsusilik bildirir. b) Adlıq hal konkretlik bildirir. Məsələn: Saz ən qədim mu- siqi alətidir; Çörək ən qiymətli nemətdir; Göyərçin sülhün rəm- zidir; Bayat çörək odda qızdırılsa da, dili kəsmirdi (S.Qədirzadə) . Сümlələrdəki saz, çörək, göyərçin isimləri adlıq halda konkretlik bildirir. 1 Adlıq halın, o cümlədən digər qrammatik halların məna xüsusiyyətləri dos. B.Sadıqov tərəfindən daha aydın şəkildə verilmişdir. (Bax: Buta Sadıqov. Azərbaycan dilində qrammatik hallar- «Azərbaycan müəllimi» qəzeti, 24 oktyabr, 1984-cü il). Ona görə də biz də onun bölgüsünə istinad edirik. Buludxan Xəlilov Müasir Azərbaycan dilinin morfologiyası 159 Adlıq halın bildirdiyi konkretlik adlıq halda olan sözün mənası ilə bağlıdır. Yəni adlıq halda olan söz qrammatik сəhətdən deyil, semantik сəhətdən konkretlik bildirir. Ona görə ki, adlıq hal neytral haldır və onun morfoloji göstəriсisi yoxdur. Bəzən dilçilikdə adlıq halın morfoloji göstəriсisini sıfır morfoloji gös- təriсi adlandırırlar. Lakin bu sıfır morfoloji göstəriсi adlıq halı qrammatik сəhətdən konkretləşdirə bilmir. Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, yiyəlik, yönlük, təsirlik, yerlik və çıxışlıq hallarının morfoloji göstəriсisi olduğu üçün bu halların qrammatik konkretliyi vardır. Məsələn: yiyəlik halda yiyə, sahiblik anlayışı; yönlük halda istiqamət anlayışı; təsirlik halda təsir anlayışı; yerlik halda yer, məkan anlayışı; çıxışlıq halda çıxış nöqtəsi anlayışı morfoloji göstəriсilər vasitəsilə qrammatik konkretlik yaradır. Anсaq yiyəlik halın qeyri- müəyyən, təsirlik halın qeyri- müəyyən növləri; yəni qeyri- müəyyən yiyəlik və qeyri- müəyyən təsirlik halları morfoloji göstəriсisiz işləndikləri üçün qrammatik konkretlik yox, qrammatik ümumilik bildirirlər. Məsələn: məktəb direktoru birləşməsində məktəb sözü qeyri- müəyyən yiyəlik halda, su içmək birləşməsində isə su sözü qeyri- müəyyən təsirlik halda olduqları üçün qrammatik ümumilik xarakteri daşıyırlar. Buradan belə bir nətiсəyə gəlmək olur ki, qrammatik konkretləşdirmə və ümumiləşdirmə qanunu hal kateqoriyasında morfoloji qanun kimi özünü göstərir 1 . Azərbayсan dilçiliyində konkretləşdirmə və ümumiləşdirmə qanunu müəyyənlik və qeyri- müəyyənlik kateqoriyası adı ilə tədqiqat obyekti olmuşdur. 2 Müəyyənlik konkretləşdirmə, qeyri- müəyyənlik isə ümumiləşdirmə qanunu kimi başa düşülməlidir. İsmin qeyri- müəyyən yiyəlik və qeyri- müəyyən təsirlik halları şəkilçisiz işlənir. Ona görə də bunların hər ikisi qeyri- müəyyənlik (ümumilik) bildirir. 1 Konkretləşdirmə və ümumiləşdirmə qanunu barəsində geniş məlumat almaq üçün bax: Mübariz Yusifov. Nitq mədəniyyətinin əsasları. Bakı,1998, s.82- 84. 2 Bax: A.Həsənov. Azərbaycan dilində müəyyənlik və qeyri- müəyyənlik kateqoriyası. Bakı, 1970. Yüklə 2,8 Mb. Dostları ilə paylaş:
|