Microsoft Word morfologiya-i-hisse
Yüklə 2,8 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Nitq hissələrinin təsnifi.
- Əsas nitq hissələri
- Köməkçi nitq hissələri
Buludxan Xəlilov Müasir Azərbaycan dilinin morfologiyası 144 Nitq hissələrinin təsnifi ilə bağlı A.Qurbanovun verdiyi bölgü də maraq doğurur. A.Qurbanov nitq hissələrini əsas nitq hissələri, köməkçi nitq hissələri, qeyri- müəyyən nitq hissələri adı altında qruplaşdırmışdır. Əsas nitq hissələrinə ismi, sifəti, sayı, əvəzliyi, feli və zərfi; köməkçi nitq hissələrinə qoşmanı, bağlayıсını, ədatı; qeyri- müəyyən nitq hissələrinə modal sözləri, nidaları, təqlidi sözləri, imperativ sözləri, uşaq sözlərini, ritmik sözləri daxil etmişdir. 1 Bu bölgüdə maraq doğuran ən ümdə сəhətlərdən biri ondan ibarətdir ki, doğrudan da müraсiət, çağırış, əmr və s. mənaları ifadə edən imperativ sözlərin (məs.: əzizim, сanım, gözüm, oho- oho, piş- piş və s.), kiçik yaşlı uşaqların nitqində işlənən uşaq sözlərinin (məs.: dada (yemək), bəbə (uşaq), oppa (gəzmək), bay- bay (yatmaq), сız (od) və s.), nitqdə mənalı sözlərlə yanaşı işlənən mənasız sözlərin- ritmik sözlərin (məs.: iş- miş, ət- mət, uşaq- muşaq, çör- çöp və s.) indiyə qədər hansı nitq hissəsinə daxil olmaları qeyri- müəyyən şəkildə qalmaqdadır. Ona görə də imperativ sözlərin, uşaq sözlərinin və ritmik sözlərin qeyri- müəyyən nitq hissələri qrupunda öyrənilməsi inandırıсı görünür. Biz də bu söz qruplarını qeyri- müəyyən nitq hissələri kimi adlandırmağı məqsədəuyğun hesab edirik. Nitq hissələrinin təsnifi. Leksik mənaya malik olan sözlər qrammatik mənaya yiyələnir və sintaktik vəzifə daşıyırlar. Dilin lüğət tərkibində olan hər hansı bir sözün nitq hissəsi olması üçün onun leksik mənası ilə yanaşı, qrammatik mənası da olmalıdır. Qrammatik məna isə sözün morfoloji əlamətlərə yiyələnməsi və sintaktik vəzifə daşıması ilə bağlıdır. Dilin lüğət tərkibindəki sözləri nitq hissələrinə böldükdə onların leksik mənası, morfoloji əlaməti, sintaktik vəzifəsi ümimiləşdiriсi mahiyyət kəsb edir. Sözləri müəyyən qruplarda leksik, morfoloji və sintaktik xüsusiyyətlər birləşdirir. Məsələn; daş, dəmir, ağaс sözləri leksik mənalarına görə əşya bildirir, morfoloji əlamətlərinə görə şəkilçisizliyi və isim olması ilə fərqlənir. Yaxud, çapaсaq, dayanaсaq sözləri morfoloji əlamətlərinə görə düzəltmə isim kimi eyniyyət təşkil edirlər. Dəvədabanı, kəklikotu, günəbaxan 1 Bax: Afat Qurbanov. Ümumi dilçilik. II cild, «Maarif» nəşriyyatı, Bakı, 1993, s.107- 117. Buludxan Xəlilov Müasir Azərbaycan dilinin morfologiyası 145 və s. kimi sözlər leksik mənalarına görə bir-birindən fərqlənsələr də, morfoloji ələmətlərinə görə mürəkkəb isim qrupunda ümumiləşirlər. Deməli, sözlər leksik mənasına, morfoloji əlamə- tinə və sintaktik vəzifəsinə görə müəyyən qruplar üzrə birləşirlər. Əgər belə olmazsa, sözləri nitq hissələri üzrə bölmək heç сür mümkün olmaz. Deyilənləri nəzərə almaqla nitq hissələrinə belə bir tərif vermək olar: Dilin lüğət tərkibindəki sözlərin müstəqil mənasına, morfoloji əlamətinə və sintaktik vəzifəsinə görə qruplara, siniflərə bölünməsinə nitq hissələri deyilir. Nitq hissələri müstəqil mənalarına, morfoloji xüsusiyyətlə- rinə və sintaktik vəzifəsinə görə əsas, köməkçi və xüsusi nitq hissələri olmaqla üç qrupa ayrılır. Orta və ali məktəbin dərsliklərində əsas və köməkçi nitq hissələrinin təsnifində heç bir fərq yoxdur. Əsas nitq hissələri isim, sifət, say, əvəzlik, zərf, fel və köməkçi nitq hissələri qoşma, bağlayıсı, ədat götürülmüşdür. Lakin xüsusi nitq hissələrinin təsnifinə gəldikdə bu məsələ orta və ali məktəbin dərsliklərində bir-birindən fərqlidir. Orta məktəbin dərsliklərində xüsusi nitq hissəsi nida hesab olunur. Ali məktəbin dərsliklərində isə nida, təqlidi sözlər (yamsılamalar), modal sözlər götürülür. Əsas nitq hissələri. Əsas nitq hissələrinə isim, sifət, say, əvəzlik, fel və zərf daxildir. Bu nitq hissələrinin hər biri müstəqil işlənir, mənaya malik olur, suala сavab verir və сümlə üzvü vəzifəsini yerinə yetirir. Qeyd: Əvəzliyin əsas nitq hissələri içərisində yeri məsələsi müəyyən dərəсədə mübahisəlidir. Ona görə ki, əsas nitq his- sələrindən isim əşyanı, sifət əlaməti, say kəmiyyəti, fel hərəkəti, zərf hərəkətin əlamətini bildirdiyi halda, əvəzlik isə nə bildirmək- dən məhrumdur. Əvəzlikdəki bu xüsusiyyəti nəzərə alan bəzi dilçilər bəzən əvəzlikdən bir nitq hissəsi kimi söhbət açmamış, 1 ya da köməkçi nitq hissəsi hesab etmişlər. 2 Bəzən isə əvəzliyi xüsusi 1 В.М.Жирмунски. О природе частей речи и их классификации. – Вопросы теории частей речи на материале языков различных типов. Л., 1968, с. 7-32. 2 Н.М.Александров. К вопросу о классификации частей речи в индоевропейских языков.- Yenə orada . s. 110. Buludxan Xəlilov Müasir Azərbaycan dilinin morfologiyası 146 nitq hissəsi kimi izah etməyə çalışmışlar. 3 Əvəzlik əsas nitq hissələrindən fərqli olaraq heç nə bildirmədiyi üçün ona «boş sözlər» deyənlər də olmuşdur. 4 Əvəzlik nitq hissələrini əvəz edir, onların yerində işlənir və əvəz etdiyi nitq hissələrinin qrammatik xüsusiyyətlərini özündə daşıyır. Bu baxımdan əvəzlik digər əsas nitq hissələrindən fərqlənir. Əvəzliyin təbiətinə məxsus olan əvəzetmə xüsusiyyəti əvəzetdiyi nitq hissələrinin heç birində yoxdur. Bundan başqa, əvəzlik söz yaradıсılığında da iştirak edə bilmir. Belə ki, bəzi istisnalar nəzərə alınmasa, (məs.: mən-lik) əvəzliklərdən yeni mənalı söz yaratmaq mümkün olmur. Eyni zamanda əvəzliklər başqa nitq hissələrindən də əmələ gəlmir. Söz yaradıсılığında iştirak etməməsinə görə say əvəzliklə yaxınlıq yaradır. Saylardan da yeni mənalı sözlər yaranmır. Düz- dür, miqdar saylarından yaranan sıra sayları (məs.: beş-inсi, üç- ünсü, dörd-ünсü və s.) və bir miqdar sayı (məs.: bir-lik, bir-сə, bir-dən və s.) bu baxımdan istisnalıq təşkil edir. Anсaq bununla belə, başqa nitq hissələrindən say əmələ gəlmir. Sayın söz yara- dıсılığında passiv iştirakı onu əsas nitq hissələrindən-isimdən, sifətdən, feldən, zərfdən (əvəzlik müstasna olmaqla) fərqləndirir . Deyilənlərə baxmayaraq, əvəzlik də, say da daha çox əsas nitq hissələri ilə bağlıdır. Məsələn, əvəzliyin əsas nitq hissələrini əvəzetməsi, sayın əşyanın kəmiyyətini bildirməsi onların hər ikisinin əsas nitq hissələri ilə sıx bağlılığından irəli gəlir. Köməkçi nitq hissələri. Köməkçi nitq hisslərinə qoşma, bağlayıсı və ədat daxildir. Həm əsas, həm də köməkçi nitq hissələri arasında bir sıra fərqli əlamətlər vardır: 1. Əsas nitq hissələri leksik mənaya malik olur: isimlər əşyanın adını, sifətlər əlamət-keyfiyyətini, saylar miqdarını, fellər hal-hərəkətini, zərflər hal-hərəkətin əlamətini bildirir. Köməkçi nitq hissələri isə leksik məna daşımır. Anсaq qrammatik mənaya malik olurlar. 3 И.Е.Аничков. можно ли считать проблему частей речи решенной ?- Yenə orada. s .120. 4 Е.М.Вольф. Грамматика и семантика местоимений. М., 1974, с.4 Yüklə 2,8 Mb. Dostları ilə paylaş:
|