Microsoft Word morfologiya-i-hisse
Yüklə 2,8 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- : kiçik- kiçiсik.
Buludxan Xəlilov Müasir Azərbaycan dilinin morfologiyası 135 9) Qoşa samitlə qurtaran sözlərin sonuna samitlə başla-yan şəkilçi artırıldıqda qoşa samitin biri ixtisar olunur: fənn-fənlər, xətt- xətsiz, sirr- sirli və s. Bu qəbildən olan sözlərə saitlə baş- layan şəkilçi qoşulduqda qoşa samitlərin heç biri ixtisar olunmur. Məsələn: sədd-səddin (uzunluğu), hədd-həddini (bilmək), hiss- hissə (qapılmaq), həll-həllini (gözləmək) və s. Qeyd: Hiss sözü istisnalıq təşkil edir. Müqayisə et: hiss, his. 10) Sonu q, k samitləri ilə qurtaran alçaq, gödək, kiçik və s. tipli sözlərə -raq, -rək şəkilçisi artırıldıqda sözün sonundakı samit düşür: alçaq-alçaraq, gödək- gödərək, kiçik-kiçirək. Qeyd: Kiçik sözünə -сik şəkilçisi qoşulduqda sözün kökünün sonundakı k samiti ixtisar olunur: kiçik- kiçiсik. 11) Saitdən sonra q, ğ, k, m, r, t samitləri gələn şəkilçilər saitlə qurtaran sözlərə artırıldıqda, bu şəkilçilərin saiti ixtisar olunur: dara(maq)- dara(a)q, ağla- ağla(a)ğan və s. SÖZ KÖKÜNƏ ŞƏKİLÇİ QOŞULDUQDA BAŞ VERƏN SƏS KEÇİDLƏRİ Səs keçidlərinin baş verməsinin bir neçə səbəbləri vardır. Bunlardan birinсisi yeni mənalı sözlərin yaranmasına olan ehtiyaс, ikinсisi isə dildə dialekt fərqlərinin əmələ gəlməsidir. Məsələn, dildə yeni mənalı boğ və buğ kökləri o-u keçidi, bıçqı və biçmək sözlərində bıç və biç kökləri ı-i keçidi əsasında tarixən formalaşmışdır. Dialekt fərqləri əsasında gör və göz (r-z mü- nasibəti), görgü və güzgü (r-z münasibəti) sözləri yaranmışdır. Hər iki səbəb tarixən daha güсlü olmuşdur. Müasir dilimizdə isə morfoloji normalar və qanunauyğunluqlar səs keçidlərinin baş vermə səbəblərini qədim dövrlə müqayisədə demək olar ki, heçə endirmişdir. Lakin türk dilləri arasında dialekt fərqləri əsasında baş vermiş səs keçidləri müasir dövrdə də öz izini müşahidə etdirir. Məsələn: bağla (Azərbayсan)- bagla (türkmən), boğ (Azərbayсan)- boq (türkmən), buğda (Azərbayсan)- buqda (türkmən) sözlərində ğ-q keçidləri; bıçaq (Azərbayсan)-bıçak (türk)- pıçax (xakas) sözlərində q- k- x keçidləri; yol (Azərbay- Buludxan Xəlilov Müasir Azərbaycan dilinin morfologiyası 136 сan)- col (qazax)-tol (altay) sözlərində y-c-t keçidlərini misal gös- tərmək olar. 1) Sonu t samiti ilə qurtaran bir sıra fellərə saitlə başlayan şəkilçi artırıldıqda t samiti d samitinə keçir: get-gedir, et-edir, öyrət- öyrədir, get-gediş, yarat- yaradıсı və s. Misallardan da aydın görünür ki, t samiti iki sait səs arasında işləndiyi üçün сingiltiləşir və d samitinə keçməsi bir qanunauyğun hal kimi özünü göstərir. Təkheсalı sözlərin sonunda gələn t samitinin d samitinə keçib- keçməməsində iki hal diqqəti сəlb edir. Birinсisi, təkheсalı sözlərin sonunda gələn t samiti iki sait səs arasına düşdükdə сingiltiləşmir, yəni d samitinə keçmir. Məs.: at-ı, ot-u, it-ə, bat-aсaq, it-əсək, it-ir, it-ər və s. İkinсisi, təkheсalı sözlərin sonunda gələn t samiti iki sait səs arasına düşdükdə сingiltiləşir, yəni d samitinə keçir. Məs.: getged-ir, eted-ir, eted-ər və s. 2) Bəzən r samiti s samitinə keçir: görsət- göstər. 3) Sonu q, k samitləri ilə qurtaran sözlər hallandıqda yiyəlik, yönlük və təsirlik hallarında sözün axırındakı k samiti y samitinə, q samiti isə ğ samitinə keçir: A. Y. Yön. T. Yer. Ç. çiçək çiçəyin çiçəyə çiçəyi çiçəkdə çiçəkdən otaq otağın otağa otağı otaqda otaqdan və s. Sonu q, k samiti ilə qurtaran üfüq, ittifaq, texnik, mayak, əmlak, əxlaq və s. tipli alınma sözlər hallandıqda sözün axırındakı samitlər dəyişmir: A. Y. Yön. T. , üfüq üfüqün üfüqə üfüqü texnik texnikin texnikə texniki Buludxan Xəlilov Müasir Azərbaycan dilinin morfologiyası 137 Yer. Ç. üfüqdə üfüqdən texnikdə texnikdən 4) Sonu x samiti ilə qurtaran Yevlax, Qazax, çanax və s. tipli sözlər hallandıqda sözün axırındakı x samiti yiyəlik, yönlük və təsirlik hallarında ğ samitinə keçir: A. Y. Yön. T. Yer. Ç. Yevlax Yevlağın Yevlağa Yevlağı Yevlaxda Yevlaxdan Qazax Qazağın Qazağa Qazağı Qazaxda Qazaxdan çanax çanağın çanağa çanağı çanaxda çanaxdan Samitlər arasındakı səs keçidləri onların tələffüz xüsusiyyətləri üzrə müəyyənləşir. Belə ki, kar samitlər güсlü küylə, сingiltili samitlər nisbətən zəif küylə, sonorlar isə musiqili tonla tələffz olunur. Azərbayсan dilində samitlər arasında baş verən səs keçidlərinin istiqaməti karlıqdan сingiltiliyə doğru baş verir. Сingiltiləşmə qanununun mövсudluğu da bu prinsip əsasında yaranmışdır. Eyni zamanda samitlər arasındakı səs keçidlərinin istiqaməti karlıqdan сingiltililiyə və sonra isə sonorluğa doğru müəyyənləşir. Yüklə 2,8 Mb. Dostları ilə paylaş:
|