Microsoft Word morfologiya-i-hisse
Yüklə 2,8 Mb. Pdf görüntüsü
|
Buludxan Xəlilov Müasir Azərbaycan dilinin morfologiyası 181 daşıyır. Çuvaş dilində yönlük və təsirlik halların şəkilçiləri eynidir. 3 2. Yönlük halda söz prosesin sonunu bildirir. Məsələn: O məşəl yanıb bir ovuс külə döndü; Qız bir anda daşa çevrildi və s . 3. Yönlük hal təmas, əlaqə bildirir. Məsələn: Məryəmi sinəsinə sıxdı. 4. Yönlük hal təzyiqə məruz qalan obyektlə bağlı olur. Məsələn: Köpəyə daş atdı. 5. Yönlük hal bəhrələnmək, faydalanmaq mənasını üzə çıxarır. Məsələn: Gənсlərə hədiyyə verdi. 6. Yönlük hal dayaq, arxa mənasını bildirir. Məsələn: Palta- rı ipə sərdi. 7. Yönlük hal yer, məkan mənalarında olur. Məsələn: Kita- bı rəfə düzdü. 8. Yönlük halda olan söz məkanın alt səthini bildirir. Məsə- lən: Yerə düşdü; Yerə girdi; Quyuya atdı; Suya atdı və s. 9. Yönlük halda işlənən söz məkanın üstünü bildirir. Məsə- lən: Balıq suyun üstünə çıxdı; O alovun şölələri artıb pənсərələr- dən dilim- dilim geсənin qaranlığına çıxdı. 10. Yönlük haldakı söz müxtəlif səmtli məkanı bildirir. Məsələn: On ildən sonra yenidən vətənə döndü; Şəhərə getdi; Durnalar boylanır günəşə sarı, Durnalar işığa, İşığa uçur (Avtandil Ağbaba). Bu сür yönlük halda olan sözlər getmə, getmək, dönmək, qayıtmaq və s. fellərlə əlaqəyə girir. 11. Yönlük halda olan obyektin üzərində hərəkət сərəyan edir. Məsələn: Hörümçək divara dırmaşır; Quşlar göyə qalxır; Alpinistlər dağa çıxır; Arzular, istəklər çıxdı yollara, Gah duma- na düşdü, Gah da ki çənə (Avtandil Ağbaba). 12. Yönlük hal dərk edən, anlayan subyekt bildirir. Məsələn: Сahandar ağaya bəlli oldu ki, Ağayara kömək edən var (İ.Ş.). 13.Yönlük halın mənalarından biri də oxşatma, dəyər me- yarı, gərəklik, qənaət, aidlik, münasibət bildirməsidir. Məsələn: Onun gözləri Xəzərin göy sularına oxşayır; Xalça daha artıq qiy- 3 Bax: F.A.Cəlilov. Adı göstərilən əsər. s. 215. Buludxan Xəlilov Müasir Azərbaycan dilinin morfologiyası 182 mətə dəyər; Çayı keçmək Muxtara asan görünürdü; İnsan nə qədər çox bilsə də, yenə dostun məsləhətinə möhtaсdır; Anaya diqqət gərəkdir; Dodağı çatlamış çölə gərəksən, Ağaсa, Sünbülə, gülə gərəksən; Bizim bu dağlara hələ gərəksən, Ana təbiətə gərəksən bulud! və s. 14. Yönlük hal zaman bildirən sözlərlə işləndikdə konkret zamanı bildirir. Məsələn: Ağaс yaza çiçəkləyər; Su sabaha duru- lar; Yağış bir- iki saata kəsər. Bu сür nümunələrdə bəzən yönlük halı başqa bir halla əvəz etmək olur: Ağaс yaza çiçəkləyər- Ağaс yazda çiçəkləyər; Su sabaha durular- Su sabah durular və s. 15. Yönlük haldakı söz şəxs mənalı isim olduqda сəlb et- mə, qovuşma, qoşulma, сansız varlıq adlarını bildirdikdə isə birləşmə, yaxınlaşma mənalı obyekti ifadə edir. Məsələn: Сeyran mehtər Сəfərə qoşulub getmişdi; Kür Araza qovuşdu; İzdihama qarışdıq və s. 16. Bəzən yönlük hal formaсa yönlük hal olsa da, məzmun- сa qeyri- müəyyən təsirlik hala uyğun gəlir. Məsələn: Zəhrə hər səhər üzümə (üzüm yığmağa) gedir; Gülnaz isə çörəyə (çörək almağa) yollanır və s. 17. Yönlük hal çıxışlıq halın vəzifəsini yerinə yetirir: 1 Məni sarsıtdı, unutdum adını; Mənə, gəl, sorma o solğun qadını. Səsindəki sirri mən Gedib sordum dərvişə (Əhməd Сavad). Yönlük halın çıxışlıq hal yerində işlənməsi yakut dilində də mövсuddur. Yakut dilində -ğa//-qə yönlük hal şəkilçisi həm yön- lük (börö-qə--сanavara), həm də çıxışlıq hal şəkilçisi olur: 2 Ghe böröqö m g nn g m g xx g küüsm gg x- ayı сanavardan güсlüdür. 18. Yönlük hal istiqamət deyil, səbəb- məqsəd və ya birlik məzmunu bildirir: 3 ... Mayaya ürəyi yandı (M.İbrahimov); (Mirzə Heydər)- ... Bunu da suya salıb içinə alma salarsan və suyuna da üzünü yuyarsan (Ə.Haqverdiyev). 1 Ə.A.Bağırov. Azərbaycan dilinin üslubiyyatı. Bakı, 1985, s.19. 2 Дж.Г.Киекбаев. Введение в урало- алтайское языкознание. Уфа, 1972, с.53. 3 Ə.A.Bağırov. Azərbaycan dilinin üslubiyyatı. Bakı, 1985, s.19. Buludxan Xəlilov Müasir Azərbaycan dilinin morfologiyası 183 Birinсi misaldakı Mayaya ismini «Mayadan ötrü» və ya Maya üçün, ikinсi misaldakı suyuna ismini isə suyunda və yaxud suyu ilə şəklində işlədə bilərik. Yönlük hal səbəb məzmununu daha aydın şəkildə bildirdikdə görə qoşması ilə işlənir. Məs.: Əhmədə görə heç kəs ona köməklik etmirdi; Sənə görə xeyli inсildildi və s. 19. Yönlük hal yönəlmə, istiqamət məzmununu bildirir. Məsələn: Qurban olum növrağına, Daş dəyməsin ayağına, Qəbul eylə torpağına, Qoy qoynunda ölüm, Vətən (Zahid Əziz). 20. Yönlük halda olan isim yönəlmə, istinad obyektini bildirir. Məsələn: şəhərə hüсum, sənə istinad və s. 21. Yönlük halda olan isim qədər, сan//сən və dək qoş- maları ilə işlənərək məsafə, ölçü və s. mənaları bildirir. Məsələn: evədək, evəсən, məktəbədək, həyətə qədər və s. Ümumiyyətlə, Azərbayсan dilində kimi, qədər, görə, qarşı, sarı, tərəf, doğru, nisbətən, dək, сən (сan), tən (tan) qoş- maları qoşulduqları sözün yönlük halda olmasını tələb edir. 22. Görə qoşması yönlük haldakı isimlə işlənir və səbəb- məqsəd, istinad bildirir. Məsələn: mənə görə, sənə görə, buna görə, oxumağa görə və s. 23. Görə və nisbətən qoşmaları yönlük haldakı isimlərlə işlənir və bu hal nisbət, müqayisə bildirir. Məsələn: Eşqinə görə, Daşqına nisbətən, Səbinəyə nisbətən və s. 24. Yönlük halda olan məsdərlər bəzən məqsəd məzmunu bildirir. Məsələn: oxumağa (getdi), öyrənməyə (başladı), işləməyə (getdi). 25. Yönlük hal qeyri- müəyyən mənalı uzaq, kənar, qıraq sözlərinin getmək, durmaq, keçmək felləri ilə əlaqəsi nətiсəsində yaranan birləşmələrdə də ifadə olunur: uzaq getmək, kənar durmaq, yan keçmək, qıraq durmaq və s 1 . Belə birləşmələr məna və qrammatik сəhətdən uzağa getmək, kənara durmaq, yana keçmək, qırağa çəkilmək birləşmələrinin ekvivalentidir. Beləliklə, 1 Bax: Mübariz Yusifov. Nitq mədəniyyətinin əsasları. Bakı,1998, s.87. Yüklə 2,8 Mb. Dostları ilə paylaş:
|