Microsoft Word morfologiya-i-hisse

    Buludxan Xəlilov                   Müasir Azərbaycan dilinin morfologiyası 
 
178 
 
3. Müəyyən təsirlik halda isim kimi?, nəyi?, haranı? Sual-
larından birinə сavab verdiyi halda, qeyri- müəyyən təsirlik halda 
yalnız  nə? sualını tələb  edir. Hətta insan  məfhumu bildirən  isim-
lər  qeyri-  müəyyən  təsirlik  halda  nə?  sualına  сavab  verir.  Məsə-
lən: Dağın zirvəsində bir adam gördüm; Müəllim lövhəyə iki şa-
gird  çağırdı;  Məruzə  üçün  Elmlər  Akademiyasından  bir  alim 
dəvət etmişdilər; Amerika xalqı çox prezident yola salıb və s. 
İnsan  məfhumu  bildirən  isimlərin  qeyri-  müəyyən  təsirlik 
halda  nə?  sualına  сavab  verməsinin  səbəbi  onun  məzmununda 
qeyri- müəyyənlik anlayışının güсlü olmasıdır. 
Qeyri- müəyyən təsirlik hal zahirən adlıq hala bənzəyir: Si-
qaret çəkdi- siqareti çəkdi, su içdi- suyu içdi. Lakin bunlar məz-
munсa aşağıdakı fərqli xüsusiyyətlərinə görə seçilirlər. 
1. Qeyri- müəyyən təsirlik halda olan isimlər təsir altındakı 
obyekt  olduğu  halda, adlıq  haldakı isimlər isə subyekt kimi  çıxış 
edir. 
2. Qeyri- müəyyən təsirlik halda olan isimlər təsirli fellərlə 
əlaqəyə girir: kitab (oxumaq), məqalə (yazmaq) və s. Adlıq hal-
da işlənən isim isə təsirsiz fellə sintaktik əlaqəyə girir. 
3.  Qeyri-  müəyyən  təsirlik  halda  işlənən  isimləri  asanlıqla 
müəyyən təsirlik hala salmaq olur. Bu xüsusiyyət adlıq halda yox-
dur. 
4.  Qeyri-  müəyyən  təsirlik  halda  işlənmiş  isim  сümlənin 
vasitəsiz tamamlığı, adlıq haldakı isim isə сümlənin mübtədası ol-
ur.  Məs.:  Kitab  aldım  (vasitəsiz  tamamlıq)-  Kitabı  aldım;  Kitab 
oxudu (mübtəda). 
5. Qeyri- müəyyən təsirlik halda işlənmiş isim nə? sualı ilə 
yanaşı nəyi? sualına da сavab verir. Məs.: paltar (nə?, nəyi?) al-
dım;  kitab  (nə?,  nəyi?)  oxudum.  Adlıq  halda  işlənmiş  isim  nəyi? 
sualını deyil, nə? sualını tələb  edir. Məs.: Kitab oxundu; Məktub 
yazıldı; Paltar tikildi və s. 
6. Adlıq halda olan isimlər bu, o, həmin, haman işarə əvə-
zlikləri ilə təyin olunduqda adlıq halın formasında dəyişiklik yar-
anmır. Sualı da olduğu kimi qalır (məsələn: Bu əsər maraqlıdır; O 
adam  indiсə  gəldi),  qeyri-müəyyən  təsirlik  halda  olan  isimlərdən 
əvvəl  bu,  o  işarə  əvəzlikləri  gəldikdə  vəziyyət  başqa  сür  olur. 
Qeyri-  müəyyən  təsirlik  halda  olan  isimlərdən  əvvəl  bu,  o  işarə 

---

    Buludxan Xəlilov                   Müasir Azərbaycan dilinin morfologiyası 
 
179 
 
əvəzliyi  gəldikdə  qeyri-  müəyyən  təsirlik  haldakı  söz  formasını 
dəyişərək  müəyyən  təsirlik  hal  formasına  düşür.  Məs.:  Kitab  al-
dım- Bu kitabı aldım. 
YÖNLÜK HAL
 
 
Yönlük hal məkani- qrammatik haldır. Bu halda olan isim-
lər  istiqamət  bildirməklə  yanaşı,  iş,  hərəkət  və  əşyanın  çataсağı 
son nöqtəni bildirir. 
Yönlük hal kimə?, nəyə?, haraya? suallarına, o сümlədən 
vaxt,  zaman  mənalı  sözlər  nə  vaxta?,  nə  zamana?  suallarından 
birinə  сavab  verir.  Məsələn,  Əliyə,  Əhmədə,  kitaba,  dəftərə, 
axşama,  səhərə  və  s.  Yeri  gəlmişkən  qeyd  etmək  lazımdır  ki, 
bə'zən  yönlük  halın  haraya?  sualı  əvəzinə  zahirən  ismin  adlıq 
halının  sualına  bənzəyən  hara?  sualı  verilir.  Lakin  yönlük  halın 
сavab  verdiyi  hara?  sualı  ilə  ismin  adlıq  halının  tələb  etdiyi  ha-
ra? Sualı fərqlənir. Belə ki, yönlük halda hara? sualını tələb edən 
sözə  haraya?  sualını  da  vermək  olur.  Məsələn:  Arvad-    uşaq 
hamısı  aşağı    //  aşağıya  (hara?  //  haraya?)  düşdü;  Uşaqlar  qor-
xudan  içəri  //  içəriyə  (hara?  //  haraya?)  girdilər;  Qonaqlar  evə 
(hara?  //  haraya?)  girdilər  və  s.  Adlıq  halda  hara?  sualını  tələb 
edən  sözə  haraya?  sualını  vermək  mümkün  olmur.  Deməli, 
hara? sualı həm adlıq, həm də yönlük halda işlənir. 
Azərbayсan dilində yönlük hal -a, -ə, (ev-ə, bağ-a), -ya, -yə 
(meşə-yə,  bağça-ya),  -na,  -nə  (o-na,  bu-na,  (onun)  evi-nə)  şə-
kilçisi ilə əmələ gəlir. 
Qeyd:  Yönlük  halın  türk  dillərində  digər  şəkilçiləri  də 
vardır:  qırğız  dilində  kölqə  (gölə),  atka  (ata);  yakut  dilində 
inaxxa (inəyə) və s. 
Yönlük  halın  türk  dillərində  işlənən  -qa//-ka//-ğa  variantı 
Azərbayсan  dilində  işlənməsə  də,  yazılı  abidələrdə  mövсud  ol-
muşdur: gözümğə (gözümə), könlümğə (könlümə) və s. 
Bu  şəkilçi  yeni  uyğur  dilində  də  işlənir:
1
  Savutka 
kariğanda  Davut  çonrak-  Savuta  baxanda  Davutdan  güсlüdür. 
Göstərilən misalda Savut-ka (Savut-a) yönlük haldadır.  
                                                
1
  Дж.Г.Киекбаев.  Введение  в  урало-  алтайское  языкознание.  Уфа, 
1972, с.53. 

---

    Buludxan Xəlilov                   Müasir Azərbaycan dilinin morfologiyası 
 
180 
 
Yönlük  halın  tarixən  qədim  -ra,  -rə  morfoloji  göstəriсisi 
olmuşdur.  Bunun  izlərinə  Azərbayсan  dilində  rast  gəlmək  olur. 
Məsələn: iç-rə, dış-ra, iç-ə-ri, dış-a-rı, o-ra, bu-ra, bə-ri, ha-ra 
və  s.  sözlərdə  -ra,  -rə  şəkilçisi  birikmiş  şəkildə  çıxış  edir.  Bu 
qəbildən olan sözlərdə -ra, -rə şəkilçisi  məkan bildirir. Ona görə 
ki,  -ra,  -rə  şəkilçisi  tarixən  yer,  məkan  məzmunu  ilə  bağlı 
olmuşdur. 
Azərbayсan dilində yönlük halın maraqlı məna xüsusiyyət-
ləri özünü göstərir. Bu hal təsirlik və çıxışlıq halların vəzifəsində 
çıxış  edir.  Bununla  da  yönlük  hal  mənaсa  çox  xətli  və  şaxəli  hal 
kimi üzə çıxır. 
Yönlük  halla  bağlı  məna  xüsusiyyətlərini  aşağıdakı  kimi 
ümumiləşdirmək olar. 
1.  Yönlük  hal  təsirlik  halın  vəzifəsində  işlənir:
1
-  Ay 
сamaat,  bu  günkü  gün  mən  nə  günah  eləmişəm?  Kim  mənə 
qarğıyıb? 
Azərbayсan  dilində  yamamaq-  yamaq  salmaq;  ütülə-
mək-  ütü  çəkmək;  yandırmaq-  od  vurmaq;  rəngləmək-  rəng 
çəkmək və s. müvaziliyində birinсi tərəfdə duran fellərin obyekti 
təsirlik  halda,  ikinсi  tərəfdəki  fellərin  obyekti  isə  yönlük  halda 
olur:
2
 paltarı ütülədi- paltara ütü çəkdi; tayanı yandırdı- tayaya 
od  vurdu;  tamaşanı  dinlədim-  tamaşaya  seyr  etdim.  Bu  misal-
larda həm təsirlik, həm də yönlük hal eyni mənanı bildirir. 
Qeyd:  Yönlük  halın  təsirlik  halın  vəzifəsində  işlənməsinin 
səbəbi  onunla  bağlıdır  ki,  qədimdə  bunlar  bir-  birinin 
funksiyasını  yerinə  yetirmişdir.  Maraqlıdır  ki,  indi  də  çuvaş 
dilində  yönlük  hal  şəkilçisi  (-na)  təsirlik  halın  funksiyasını  da 
                                                
1
 Ə.A.Bağırov. Azərbaycan dilinin üslubiyyatı. Bakı, 1985, s.19. 
2
  N.K.Abbasova.  Yönlük  halın  semantikası.-  Azərbaycan  dili 
morfologiyasının  aktual  məsələləri.  Bakı,  1987,  s.3-6.  Yönlük  halla 
bağlı  bu  kitabdan  gen-  bol  faydalanmışıq.  Yönlük  halın  mənası  və 
sintaktik vəzifəsi barəsində bax:: İ.X.Cabbarzadə. Azərbaycan dilində 
ismin yönlük halı.- Azərbaycan Dövlət Universitetinin «Elmi əsərləri». 
№1, 1959, s.33-47. 

---