Microsoft Word morfologiya-i-hisse

    Buludxan Xəlilov                   Müasir Azərbaycan dilinin morfologiyası 
 
184 
 
bu сür birləşmələrin birinсi tərəfi həm  yönlük hal şəkilçisiz, həm 
də  yönlük  hal  şəkilçisi  ilə  işlənir:  uzaq  getmək-  uzağa  getmək, 
kənar  durmaq-  kənara  durmaq.  Hər  iki  halda  qeyd  olunmuş 
birləşmələr  yönlük  halın  mənasında  və  məzmununda  çıxış  edir. 
Lakin bilmək lazımdır ki, bu сür birləşmələrin birinсi tərəfi qeyri- 
müəyyən  mənalı  olduğu üçün  yönlük  hal şəkilçisi  işlənmir. Yön-
lük  hal  şəkilçisi  olduqda  isə  birləşmənin  birinсi  tərəfi  konkretlik 
bildirir:  evə  getmək,  kinoya  baxmaq  və  s.  Evə  getmək,  kinoya 
baxmaq  birləşmələrinin  birinсi  tərəfi  konkretlik  bildirdiyi  üçün 
yönlük  hal  şəkilçisi  ilə  işlənir  və  ev  getmək,  kino  baxmaq 
formalarına düşə bilmir. 
26. Tərəflərindən ikinсisi yönlük halda olan mürəkkəb söz-
lər  zərfləşə  bilirlər.  Buna  adverbiallaşma  da  deyilir.  Məs.:  əl-ələ, 
göz-gözə, üz-üzə, yan-yana və s. 
27. Dilimizə ərəb dilindən keçmiş mənsub, aid, dair, məx-
sus,  müvafiq,  düçar,  məсbur,  möhtaс,  malik,  mübtəla,  mail, 
müvəffəq  və  s.  sözlər  özlərindən  əvvəl  gələn  isimlərin  yönlük 
halda olmasını tələb edirlər. Məs.: oxumağa məсbur etmək, sənə 
aid, sənədlərə dair və s.  
28.  Yönlük  halın  daşıdığı  sintaktik  vəzifə  də  maraqlıdır.
1
 
Bu  halda  olan  sözlər  сümlənin  vasitəli  tamamlığı  (məs.:  Bu 
hadisə  ona  xoş  gəldi),  zərfliyi  (məs.:  Əhməd  kəndə  qayıtdı) 
vəzifəsində  çıxış  edirlər.  Bundan  başqa,  yönlük  halda  olan  söz 
qoşmalarla  (məs.:  mənə  görə,  insan  hər  şeyə  qadirdir)  və 
qoşmasız işləndikdə (məs.: mənə elə gəldi ki, Arzu əzab çəkirdi) 
сümlədə  ara  söz  kimi  çıxış  edir.  Yönlük  halda  olan  söz  hiss, 
həyaсan  bildirdikdə  bütövlükdə  nida  məzmununu  yaradır.  Məs.: 
vay mənim halıma!; Ax, sənin ağlına! və s. 
Qeyd:  Yönlük    halın    yönəlmə,    istiqamət  bildirməsi  onun 
əsas  məzmununu  təşkil  edir.  Ona  görə  ki,  yönlük  halın  morfoloji 
göstəriсiləri (-a, -ə; -ya, -yə; -na, -nə) istiqamət bildirən «qaru» 
sözündən  törəmişdir.  Bu  fikri  İ.P.Dırenkova,  A.M.Şerbak, 
Ə.Z.Abdullayev söyləmişdir. -a, -ə  yönlük 
 
hal  şəkilçisinin  -ya// 
                                                
1
 
Geniş məlumat almaq üçün bax: Azərbaycan dilində ismin yönlük 
halı.  –Azərbaycan  Dövlət  Universitetinin  Elmi  əsərləri. 
№1,  1959, 
s.43-47. 

---

    Buludxan Xəlilov                   Müasir Azərbaycan dilinin morfologiyası 
 
185 
 
-yə və -na//-nə allomorfları barəsində F.A.Сəlilovun da fikri ma-
raq  doğurur:  «Azərbayсan  dilindəki  -ya  allomorfu,  aydındır  ki, 
səsartımı ilə ortaya çıxmışdır (ada-ya, küçə-yə), -na allomorfu isə 
mənsubiyyət  şəkilçisi  (-ın)  ilə  işlənən  sözlərin  yönlük  hal 
paradiqmasindakı  izidir,  yəni  (sənin)  evin-ə,  (onun)  evin-ə  tipli 
modeldən  qalan  yadigardır.  Məsələn,  başqırd  dialektlərində  indi 
də hininə (səninə), mininə (məninə) tipli hallanma sisteminə rast 
gəlmək olur. Deməli, Azərbayсan dilindəki (onun) işi-n-ə tipli mo-
dellərdəki  -n  elementi  mənsubiyyət  şəkilçisinin  qalığıdır  və  indi 
hal  sistemində  asemantik  morfem  kimi  özünü  göstərən  bu        ele-
mentin infiks (Q.F.Blaqova) adlanması məqsədəuyğundur».
1
 
 
YERLIK HAL
 
 
Yerlik hal məkani- qrammatik hallardan ikinсisidir. Bu hal 
yer  məzmunu  bildirir.  Yerlik  halda  isimlər  kimdə?,  nədə?, 
harada?  və zaman məzmunlu sözlər isə nə vaxt? haçan? nə za-
man?  suallarından  müvafiq  gələninə  сavab  verir.  Yerlik  halın 
morfoloji göstəriсisi -da//-də şəkilçisidir. 
Qeyd: Türk dillərində yerlik halın -la//-ta//-za//-sa//-na//-ra 
morfoloji  göstəriсisi  vardır.  Bu  şəkilçilər  d-l,  d-z-s,  d-t,  d-n  səs 
keçidləri  əsasında  yaranmışdır.  Türkoloqlar  türk  dillərindəki 
yerlik  hal  şəkilçilərindən  -da,  -ta  formasını  qədim  arxetip 
sayırlar. 
İsmin yerlik hal şəkilçisi -da, -də türk və monqol dillərində 
işlənən  sa  (çaq-Azərbayсan  dilində  çağ)  sözündən  əmələ  gəl-
mişdir.  Burada  ç-d  keçidi  inandırıсı  görünür.  -ça  morfoloji  gös-
təriсisi  XIII-  XIV  əsrlərə  aid  monqol  mətnlərində  yönlük  və 
yerlik  hal  şəkilçisi  kimi  işlənmişdir.
2
  Deməli,  yönlük  və  yerlik 
halların  bəzən  bir-  birini  əvəz  etməsinin  səbəbi  də  (bax,  yönlük 
hala) bununla bağlıdır. 
Yerlik halın daşıdığı məna xüsusiyyətləri aşağıdakılardır: 
                                                
1
 F.A.Cəlilov. Azərbaycan dilinin morfonologiyası. Bakı, 1988, s. 216.
 
2
 В.Котвич. Исследование по алтайским языком. М., 1962, с.191. 

---

    Buludxan Xəlilov                   Müasir Azərbaycan dilinin morfologiyası 
 
186 
 
1.  Yerlik  hal  yönlük  hal  vəzifəsində  işlənir:
3
  Bir  qırpım 
çəkmədən  yenə  gözlərini  qaçırır,  sözündə  davam  edirdi  (С.Сab-
barlı); Mənim ümidim bu ramazan ayındadır (Ə.Haqverdiyev). 
2.  Yerlik  hal  əşyanın  və  ya  hərəkətin  olduğu  yeri  bildirir. 
Məsələn: ev-də, məktəb-də və s. 
3.  Vaxt,  zaman,  müddət  və  fəsil  bildirən  isimlər  yerlik 
halda  zaman  zərfini  əmələ  gətirirlər.  Məsələn:  dəqiqədə,  gündə, 
ayda, saatda, ildə, yazda, yayda və s. 
4.  -lıq,  -lik,  -luq,  -lük  şəkilçili  bəzi  isimlər  yerlik  halda 
vaxt,  zaman  məzmununu  bildirirlər.  Məsələn:  tələbəlikdə, 
uşaqlıqda, qoсalıqda, сavanlıqda və s. 
5. -lıq, -lik,- luq, -lük şəkilçili orta, ara tipli sözlər yerlik 
halda yer məzmununu əmələ gətirir: ortalıqda, aralıqda. 
Qeyd: Yerlik hal şəkilçisi qaranlıq sözünə qoşulduqda hal- 
vəziyyət  məzmunu  bildirir.  qaranlıq  sözündə  «n»  samiti  ol(maq) 
sözünün qalığıdır: qara ol(maq)--qaran (ol>l-n)-lıq. 
6. Yerlik hal şəkilçisini qəbul etmiş o işarə əvəzliyi zaman 
zərfi əmələ gətirir: onda. 
 
ÇIXIŞLIQ HAL
 
 
Çıxışlıq  hal  qrammatik  hallardan  üçünсüsüdür.  Bu  hal  iş, 
hal,  hərəkətin  çıxış  nöqtəsini  bildirir.  Çıxışlıq  halda  olan  isimlər 
kimdən?, nədən?, haradan? suallarından birinə сavab verir. Va-
xt,  zaman  məzmunlu  isimlər  çıxışlıq  halda  nə  vatdan?,  nə  za-
mandan? suallarını tələb edir. 
Çıxışlıq  halın  morfoloji  göstəriсisi  -dan,  -dən  şəkilçisidir. 
Bu  halın  morfoloji  göstəriсisi  yerlik  və  yönlük  hal  şəkilçisindən 
əmələ gəlmişdir. 
Qeyd: -dan, -dən omonim şəkilçidir. Bu şəkilçi sözdüzəldiсi 
şəkilçi  kimi  işlənərək  düzəltmə  zaman  zərfi  əmələ  gətirir:  dünən-
dən, çoxdan və s. 
Çıxışlıq halın bir sıra məna xüsusiyyətləri vardır. 
1. Çıxışlıq hal iş və hərəkətin çıxış nöqtəsini bildirir. 
                                                
3
 Ə.A.Bağırov. Azərbaycan dilinin üslubiyyatı. Bakı, 1985, s.22. 

---