Microsoft Word sintaksise girish 03. 07. 2017. doc

B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
382
—
 
 
 
Ì
ÖÐÿÊÊÿÁ ÑÈÍÒÀÊÒÈÊ 
ÁÖÒÞÂ-ÌÿÒÍ 
 
 
Mür kk b sintaktik bütöv-m tn haqq nda m lumat.  Mür k-
k b sintaktik bütöv-m tn dilçiliyin g nc sah l rind n biridir. 
Mür kk b sintaktik bütövl ri-m tni öyr n n dilçilik  öb si m tn 
dilçiliyi adlan r. Müxt lif cüml l rin birliyi m tni yarad r. M tn  
(m tn  r b m n li sözdür) tekst d  deyilir. Tekst termini lat nca 
tekstum sözünd n olub “ laq , birl m ” dem kdir. Dem li, müx-
t lif cüml l r  laq l nir, birl ir v  m tni yarad r.  
st nil n bir  d bi-b dii m tn parças n  m tn dilçiliyi müxt lif 
istiqam tl rd  (fonetik, leksik, morfoloji, sintaktik) t hlil   c lb 
ed  bil r. 
d bi-b dii m tn struktur-m na bütövlüyün  malik olmaqla 
makro-m tn  v  mikro-m tn  bölünür. Makro-m tn struktur-m na 
bütövlüyü bax m ndan h cmc  bir  s rdir. Daha do rusu,  s rin 
h cmidir. Makro-m tnd   s rin m zmunu h cmind n as l  olma-
yaraq özü uzunlu unda olan vahid bir cüml dir
1
.    
 
Qeyd:  B z n sintaktik bütövl   abzas (almanca 
absatz–ba lan c s tird   ç kilm ; sintaktik bütöv) 
aras nda uy unluq axtar l r. Ancaq bilm k laz md r 
1
 Kamal Abdulla. Az rbaycan dili sintaksisinin n z ri probleml ri. Bak : 
MTM- nnovation, 2016, s.223
B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
383
—
ki, bir mikro-m tn bir abzasda veril  bilir v  bu 
zaman abzasla sintaktik bütöv eynil ir. Ancaq b z n 
is  bir sintaktik bütöv bir neç  abzasda verilir. Bu, 
mü llifin üslub qüsuru kimi q bul edilir. B z n d  
b dii dild  bir abzasda bir neç  sintaktik bütöv 
verilir. Bu hal üslub s lisliyi kimi xarakteriz  olunur.  
 
 Mikro-m tn makro-m tnin t rkib hiss sidir. Dilçilikd   mikro-
m tn anlay  “mür kk b sintaktik bütöv”, “period”, “diskurs”, 
“abzas”, “frazafövqü vahid” terminl ri il  d  ifad  olunur. Ancaq bu 
terminl r anlamlar na gör  bir-birind n f rql ndirilir. Bunlardan tekst 
termini struktur-semantik c h td n cüml d n yüks kd  dayan r. 
Cüml   d , tekst d  sintaksisd  öyr nils   d , tekst cüml d n daha 
yüks k yarusdur. Tekst  emik tekst v  etik tekst dey  iki istiqam td  
yana l r. Emik tekst dil, etik tekst nitq s viyy sin  aiddir
1
.  
 M tnin formala mas  m rh l si. M tnin komponentl ri cüm-
l l rd n ibar tdir. Cüml l rin m tnin komponentin  çevrilm si 
vacib  rtdir. Odur ki, m tnin formala mas  üç m rh l d n keçir: 
1) ba lan c m rh l ; 2) orta m rh l ; 3) son m rh l .  
 Ba lan c m rh l  giri  kimidir, m tnd ki dig r cüml l r ona 
uy unla ma a çal r. M tnin orta m rh l si ba lan c m rh l d  
sas  qoyulan m zmunun aç l na xidm t edir. Bu m rh l d  
ba lan c m rh l d ki abstrakt giri  konkretl m y  do ru gedir. 
M tnin  son m rh l si  n tic y  xidm t edir. Bunlar – ba lan c 
m rh l , orta m rh l , son m rh l   m tnin kompozisiyas n  
yarad r. M tnin kompozisiyas n  bir mikro-m tn  sas nda izah 
ed k:  K ndd  çox adam bizim ail y  Mamed  mirova gör  
hörm t edir, bizi adaml  bilirdil r. Arvadlar mamama “S nin n  
d rdin, ay Sitara, ad  rayonnan bir qarda n var” deyirdil r. M n 
u aq olsam da, bütün bu nüanslar  ba a dü ür v  ona uy un 
h r k t edirdim. ( li  mirli) Burada birinci komponent (K ndd  
1
 Kamal Abdulla. Az rbaycan dili sintaksisinin n z ri probleml ri. Bak : 
MTM- nnovation, 2016, s.225

---

B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
384
—
çox adam bizim ail y  Mamed  mirova gör  hörm t edir, bizi 
adaml  bilirdil r)  ba lan c m rh l y , ikinci komponent 
(Arvadlar   “S nin n  d rdin, ay Sitara, ad  rayonnan bir qarda n 
var” deyirdil r)  orta m rh l y , üçüncü komponent (M n u aq 
olsam da, bütün bu nüanslar  ba a dü ür v  ona uy un h r k t 
edirdim)  son m rh l y  aiddir. Misaldan göründüyü kimi, son 
m rh l  ba lan c v  orta m rh l ni konkretl dirir. H m d  
bütöv bir m na  tarf nda komponentl ri birl dirir.  
 M tnin ba lan c, orta v  son m rh l si bir kompozisiya 
yarad r. Buna m tnin kompozisiyas  dem k olar.  st nil n bir 
m tnd   m tnin ba lan c n  onun orta m rh l si müxt lif 
istiqam tl rd  inki af etdirir, z nginl dirir. Son m rh l  is   sas 
m qs di, informasiyan  tamamlay r. M s l n:  Zemfira ba n  
qald rd , gözl rini gücl  açd . Gün  gözqama d r c   üalarla 
f q saç rd . O  vv l heç bir  ey görm di. Öz-özün   mr edirmi  
kimi: “Nec  olur olsun, durmaq laz md r – dey   ll rini yer  
dayad , aya a qalxmaq ist rk n beli b rk s rpdi, sanki onu 
arxadan ne t rl dil r. Gücl  yerind n t rp ndi. Kür kl rind ki 
a r , qulaqlar ndak  gurultu onu d h t   g tirmi di. O, heç bir 
ey, h tta öz s sini bel  e itmirdi. (S.V liyev) Bu m tnd  birinci 
komponenti (Zemfira ba n  qald rd , gözl rini gücl  açd ) sonrak  
komponentl r müxt lif istiqam tl rd  inki af etdirir, z nginl -
dirir. Sonuncu komponent (O, heç bir  ey, h tta öz s sini bel  
e itmirdi) is   sas m qs di, informasiyan  tamamlay r. Ancaq  sas 
m qs di, informasiyan  tamamlama n özün   d   rti yana maq 
laz md r. Ona gör  ki, yuxar dak  m tn h l  tamamil  bitm mi -
dir. Onun ard  a a dak  kimidir:  
 Bir neç  add m getm mi di ki, haldan dü üb yenid n yer  
s rildi, a r dan inild di. Göz ya lar  üzünün tozuna qar d , 
sif tind  boz l k l r yarand .  (S.V liyev) H l  yen   d   m tn 
tamam bitm mi dir. Bunu m tnin davam  bir daha t sdiq edir:  
 Fikrini toplaya bilmirdi. Niy  bu gün  dü üb? Bu, n   hvalat-
d r? Aha, yad na dü dü. O, ax r nc  yaral lar d st sini g mi il  
B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
385
—
yola salm d . Gör s n, o vaxtdan neç  saat keçib? Yen  d  infor-
masiya m tnd  tamamlan b qurtarmam d r. M tn yeni informa-
siya il  davam edir:  
 Bu, s h r tezd nin  hvalat  idi, – lap erk nin dan ulduzu gö-
rün n vaxt n. D nizd n s rin yel  sirdi. Zemfira bir  sg rl  g mi 
göy rt sinin saman dö n n sah sin   x r kl  yaral  da y rd . 
(S.V liyev) Bir sözl , m tnd ki informasiyalar müxt lif istiqam t-
l rd  inki af edir, z nginl ir, ancaq informasiya qurtarm r. M tn  
aid informasiyalar davam edir. Bunu yuxar dak   m tnin dava-
m nda da görm k olur:  
 Bird n hava h y can  siqnal   e idildi. Bu zaman x r kd ki 
yaral lar da t vi  dü dül r. Zemfira t l sirdi. O, yaral lar  lax-
layan pill k nl  qald ra-qald ra onlar n taleyi haqq nda 
fikirl irdi.  
 Zemfiran n  ll ri  sirdi, a r x r k aparmaqdan ayaqlar  bir-
birin  dola rd , ba  f rlan rd . Yaral lar n s sini e idirdi: “Tez ol, 
bac , tez ol! Dü m n t yyar si... Özünü qoru!” Sonra qulaqbat r c  
gurultu qopdu. D niz u uldad , suyu göy  qalxd . Bu, “Xeynkel – 
111” t yyar sinin atd  bomban n s si idi. Zemfira son gücünü 
toplad , pill l rl  g mid n a a  dü dü. (S.V liyev)  
 Bel likl , qeyd olunan m tnd ki informasiyalar h l  son h dd  
g lib çatmam d r. Ancaq informasiyalar toplusu m tnin m zmu-
nunu z nginl dirmi dir. Eyni zamanda informasiyalar n qar l ql  
laq l ri m tnin m zmununun dol unla mas na xidm t etmi dir.  
 M tnin t rkibi. M tn cüml l rin qar l ql   laq sind n yara-
n r. H min cüml l r m tnin komponentl rini t kil edir. M tnin 
komponentl ri minimum iki komponentli, maksimum çoxkom-
ponentli olur.  ki komponentd n, y ni iki cüml d n ibar t olan 
m tn  sad   m tn adlan r. Üç v  daha art q komponentd n, y ni 
cüml d n ibar t olan m tn   mür kk b m tn deyilir. Mür kk b 
m tnl rd   m tnin ba lan c, orta v  son m rh l l rinin h r biri 
ayr -ayr l qda özünü göst rir. Onlar n h r birinin m tnd   s rh d-
l ri olur v  h min s rh dl rin d qiqliyi d  diqq ti c lb edir. Ancaq 

---