Microsoft Word tarfilmet11. doc

Solay etip, ilimlerdi traditsiyalıq (da’stu’riy) h’a’m ta’biiy dep bo’liw 

h’asılzada filosofiyasınan, diniy filosofiyadan da’slepki bo’liniwi edi. 

Bul jag’day shıg’ıs orta a’sir  oyshılı bolg’an: Al – Kindi, Al-Xorezmiy, Abu 

Ali İbn Sina,   İbn Ruid, Tusi h’a’m basqalardın’ filosofiyalıq shıg’armalarında anıq 

sa’wlelenedi. 

İbn Xaldun o’zinin’  ja’miyetlik rawajlanıw sotsiallıq  distsiplina teoriyasın 

du’ziwge h’a’reket etken.  

Ol tsivilizatsiyanın’  rawajlanıw h’a’m  pa’seyiwi a’wladlardın’ almasıwı,  

klimattın’ adamg’a ta’siri, ma’mlekettin’ qa’liplesiwi,   rawajına, qulawına, ta’sir 

etiwshi dep tu’sinedi. O’z pikirinin’ ko’leminde tsivilizatsiyalardın’ tariyxıy aylanba 

xarakterde ekenin aytadı. 

İbn Xaldun olardın’    evolyutsiyalıq rawajlanıwında  geografiyalıq ortalıqta 

h’a’m sotsial – ekonomikalıq jag’daylarda dıqqat awdaradı. 

Ma’mlekettegi rawajlanıw h’a’m xarakterin İbn Xaldun ja’miyetlik miynetti 

bo’listiriw da’rejesi menen h’a’m de og’an sa’ykes h’a’m puqaralar h’a’m 

h’u’kimdarlardın’  oy-pikirinin’ birigiwi  menen anıqlandı.  İbn Xaldun o’mirinin’ 

aqırına deyin Oraylıq Aziyada Amir Temur basshılıg’ında oraylasqan ma’mleketti  

du’ziw  ideologı h’a’m ken’esshisi bolıp qaldı. 

 Solay etip, shıg’ıstın’ ullı islam oyshılları o’zlerinin’ tariyxıy da’wirlerine say 

du’nya ma’deniyatı g’a’ziynesine o’z u’lesin qosıp, du’nyanın’ basqada xalıqları 

menen birge ulıwma  adamıylıq ideal tu’siniklerinin’ qa’liplesiwine h’a’m 

rawajlanıwına o’z u’lesin qostı. 

Qayta rawajlanıw ma’deniyatı, filosofiyalıq oyshıllıq Orta Aziya xalıqları 

tariyxında u’lken rol oynadı. Keyingi bir neshe a’sirler dawamında bul ma’deniyattın’ 

gumanistlik da’stu’rleri  shıg’ıs h’a’m batıs xalıqlarının’ ruwxıy du’nyasının’ h’a’r 

tu’rli bag’darlarında o’z ornın taptı.  

Abu Al-Valid-İbn Axmad İbn Rashidtın’  

ratsionalistlik filosofiyası. 

 

 

Abu Al-Valid-İbn Axmad İbn Rashid Arab filosofi h’a’m vrach meditsinalıq 

entsiklopediyanın’ avtorı. Ol sudya h’a’m vrach bolıp jumıs islegen. Ko’plegen 

filosofiyalıq shıg’armaları  İbn Rashidanın’ Aristoteldın’ niyetlerin tu’sindirip berdi. 

Dunyanın’ ma’n’gilik ekenin esaplap otırıp birinshi materiyanın’ baslamasız 

ekinshisin tu’sindire otırıp adamzattın’ o’limsiz ekenine qarsı shıqtı. A’sirdin’ 

ortalarında Batıs Evropada Filisofiya iskusstva bilimleri endi rawajlanıp 

kiyatırg’anda shıg’ısta islem oyshıllarının’ ku’shi a’dewir jetisken edi. Sonın’ 

ushında Arab İslam oyshılları o’zlerinın’ filosofiyalıq tabısların batıstıda saqlap 

kelgen. Ja’ne Piriniski yarım atawda (İspaniya) arab islam filisofiyası Batıs Evropası 

menen Grek filosofiyasın baylanıstırıwshı zveno (buwın) bolıp qaladı. 1184 jılı Xalif 

---

Abu Yaxubtın’ o’liminen keyin taxt onın’ balası Yusufqa o’tti. Al Masur atag’ı 

menen ataladı. (1184-1898) Taza xanlıqtın’  İbn Rashid isenimli Adamı boldı. Usı 

jılları onın’ atag’ı filosof h’a’m bilimdan bolıp atag’ı shıqtı. 1195 jılı İbn Rushtanın’ 

shıg’armaları musılman arasında dushpanlarsha qarsı alınadı. Abu Yusuf onın’ barlıq 

shıg’armaların o’rtep jiberiwdi buyıradı. Al o’zin bolsa Kardobag’a jaqın, al Yasan 

degen kishkene jerge jiberdi. Bunday ayawsız jazanın’ sebebi İbn Rushtın’ Xalif Abu 

Yaxidin’ ag’ası menen Gubernator Kordoba jaqsı qatnasta bolg’anı ushın. Bul 

ko’terilmes tek İbn Rushtanın’ bir o’zine tiyisli bolmadı. Abu Yusuvtın’ isengeni İbn 

Rushtadan basqa vrachlar sudya, jazıwshılar da ja’birlendi. Barlıq guman etilgen 

shıg’armaların tek medittsina astronomiya, arifmetikadan basqaların u’yreniwdi 

toqtattı. Bunday awır sınaqlar  İbn Rushidtın’ den sawlıg’ına zıyanın tiygizmey 

turmadı. 1198 jılı 10 dekabrde ol a’lemnen keo’z jumdı. Bul Morokkoda bolg’an edi. 

3 aydan keyin filosoftın’ ag’ayinleri usınısı boyınsha onın’  

 

o’li denesi Kordobag’a jiberdi. o’z zamanlaslarının’ arasında ayrıqshalıg’ı miynet 

su’yerligi olardı qayratqa saldı. Onın’ o’mir boyı keshtın’ bolg’anın bilmey, 

adamlarg’a shıg’armaların oqıp beretug’ın bolg’an. O’mirde bunday a’depti tek eki 

ma’rtebe buzdı deydi. O’zinin’ toyı ku’ni h’a’m a’kesinin’ o’lgen ku’ni. Forması 

boyınsha onın’ miynetleri ekige bo’linedi. Anıqlıq kiritiw h’a’m o’z betinshe islew. 

İbn Rushid shıg’ıs perepatikalıq mektebinin’ en’ son’g’ı belgili ag’zası bolg’an orta 

a’sirdin’ dawamı boyında onı musulman a’leminde «falsafa» dep atag’an. Ol 

Aristoteldin’ logikasın joqarı baxalag’an. Ko’plegen Rushidtın’ shıg’armaları 

Aristoteldin’ shıg’armaların anıqlap tu’sindirip beriw boldı. İbn Rashid o’z aldına 3 

filosofiyalıq jag’dayda usınadı. Jetisken ilimnin’ reallıq dunyag’a ta’sirlerin adamzat 

a’leminin’ ma’n’giligin barplıq tiri a’lemlerinin’ baylanısta ekenin h’a’mme tiri 

ta’biyat o’z gezeginde o’ledi. Adam deneside o’ledi, tek adamzat a’leminde 

adamlardın’ a’wladları o’limge iye emes. İbn Rushidtın’ tu’sinigi boyınsha aqıl tek 

bir adamg’a g’ana tiyisli emes, aqıl h’a’mmede birdey. Tek bazı bir adamlarda aqıl 

erekshen’ligi menen tan’lanadı dep tu’sindirip o’tedi.  

6 – TEMA. OYaNIW DA’WİRİNDEGİ TARİYX FİLOSOFİYaSI 

---

JOBASI: 

1.   Oyanıw da’wirindegi du’nyag’a ko’z-qaras ta’liymatının’ o’zgeshelikleri 

2.   Oyanıw da’wiri gumanizm. Ja’miet h’a’m jeke adam. 

3.   Oyanıw da’wiri tariyxshıları. Tariyxıy waqıttın’ ashılıwı 

4. Oyanıw da’wirindegi tariyxıy bag’darları. L.Vogla, F.Patritsiy, L.Lorua, 

N.Maknavelli, J. Boden. 

A’DEBİYaTLAR DİZİMİ: 

1.TİYKARG’I A’DEBİYaTLAR: 

1. Karimov İ.A.  Wzbekistonning wz istiqlol va taraqqiet ywli.. Toshkent, 

Wzbekiston, 1992. 

2. Karimov İ.A. Wzbekistonning siёsiy-ijtimoiy va iqtisodiy istiqbolining  asosiy 

tamoёillari. Toshkent, Wzbekiston, 1995. 

3. Karimov İ.A. Wzbekiston Milliy istiqlol, iqtisod, siёsat, mafkura. T., 1996 

4. Karimov İ.A.  Tarixiy xotirasiz kelajak yuq T., „Sharq„ 1998 

5. Karimov İ.A. Yangicha fikrlash va ishlash-davr talabi. T. 1998 

6. Karimov İ.A. Jamiyatimiz mafkurasi xalqni-xalk millatni-millat qilishga xizmat 

etsin. «Tafakkur» jurnal bosh muxarrirning savollariga javoblar  T. «Wzbekiston» 

1998 

7. Barg M.A  Epoxi i idei. Stanovlenie istorizma. M. 1987 

8. Blok M. Anologiya istorii ili remeslo istorika. M. 1986. 

9. Boling Brok. Pisma ob izuchenii i polze istorii. M. 1978 

10.  Brodel F. materialnaya tsivilizatsiya. Ekonomika i kapitalizm XV-XVIII vv.v 3-x 

tomax. M. 1985 -1992. 

11.  Berdyaev N.A. Smısl istorii. M. 1990 

12.  Gaydenko P.İ. Davıdov Yu.N. İstoriya i ratsionalnost. Sotsiologiya Maksa 

Vebera i «veberovskiy renesans». M. 1991. 

13.  Gegel G.V. Filosofiya istorii. Sochineniya  v 8 – mi tomax. M. L. 1982 

14.   Gerder İ.G. İdei po filosofii vsemirnoy istorii. M. 1972. 

 

---