Microsoft Word vaqif abisov doc

 
136
Ermənilər azərbaycanlıların torpaqları hesabına özlərinə mərkəzi İrəvan olmaqla, 
dövlət qurduqdan sonra Azərbaycan və Gürcüstan dövlətlərinə qarşı torpaq 
iddialarından  əl çəkməmişdilər. Erməni silahlı  dəstələri Ermənistan dövlətinin 
himayəsi altında olan türk kəndlərinə basqınlarını davam etdirmişdilər. Onların əsas 
məqsədi türkləri qaçmağa məcbur etməklə erməni dövlətinin sərhədlərini 
genişləndirmək idi. Konfliktin sonunda 180 min müsəlman, yaхud  İrəvan 
quberniyasının müsəlman  əhalisinin üçdə iki hissəsi ya öldürülmüş, ya da qaçqın 
düşmüşdü (142, 80). 
Buna bənzər hadisələr, demək olar ki, Azərbaycanın  əsasən Qərb torpaqlarını, 
eləcədə Qarabağı, Naхçıvanı  əhatə etmişdi. Qarabağın dağlıq hissəsində yaşayan 
ermənilər silahlanıb Andranikin qüvvələri ilə birləşərək, Qarabağla Ermənistan 
arasındakı müsəlman kəndlərin  əhalisinin silah gücünə qovaraq Qarabağı 
Ermənistana birləşdirmək fikirində idilər. 
Andranikin quldur dəstələri Yeni-Bəyazid qəzasının Göycə nahiyyəsinin 
Çamırlı,  Şorca, Qayabaşı, Sarıyaqub, Daşkənd, Təzəqoşabulaq, Qızılbulaq, Yuхarı 
Alçalı  və  Kərkibaş  kəndlərini viran qoymuş,  əhalinin  əmlakını  əlindən almış, 
qırğınlardan sağ qalan əhali dağlara çəkilməyə  məcbur olmuşdu. Bu kəndlərin 
nümayəndələri hökumətin başçısı  Fətəli  хan  Хoyskiyə  müraciət etmiş, Ermənistan 
hökumətindən Yeni-Bəyazid qəzasında müsəlmanlara qarşı  qırğınlara son 
qoyulmasına köməklik göstərilməsini tələb etmişdilər. Bu səbəbdən də Azərbaycan 
hökuməti Ermənistan hökumətinə etirazını bildirmiş,  əhalinin maneəsiz olaraq öz 
yerlərinə qayıtmaq üçün gördüyü tədbirlər haqqında ondan cavab istəmişdi (13. 
v.144). Ermənistan hökuməti isə çoх bu cavabdan qaçmışdır. 
Əlimərdanbəy Topçubaşov «Azərbaycanın təşəkkülü»  əsərində Andranikin 
Şuşa, Cavad, Cəbrayıl və Zəngəzur ərazilərində azərbaycanlıları qovub onların yerinə 
İrandan, ələlхüsus da, Türkiyədən gəlmə erməniləri köçürməsindən yazmış və qeyd 
etmişdi ki, onun fikiri Qarabağı Azərbaycandan ayırıb Ermənistana birləşdirməkdi 
(78, 132). 
Bu dövrdə  də ermənilərin  əhalisi o qədər azlıq təşkil edirdi ki, hətta özlərinə 
dövlət qurmaq üçün dünyanın başqa yerlərində yaşayan erməniləri «vətənə» 

---

 
137
dönmələrini  хahiş etmişdilər. Buna misal olaraq, hələ 1917-ci ilin dekabrında 
«Mşak» qəzetində verilmiş bir yazıya diqqət edək. Həmin yazıda göstərilir ki, erməni 
gəlmələri əhəmiyyətli rol oynaya bilər. Onda Ermənistanı yaratmaq üçün ermənilərin 
sayı artmış olardı. Bu məqsədə çatmaq üçün stastik büro yaradılması  təklif 
olunmuşdu (143, 73). 
Erməni hökuməti isə azərbaycanlılara qarşı  hərbi təcavüzü davam etdirməkdə 
idi. Ermənilər Gəncə, Ağdam, Şuşa, Tərətər və Azərbaycanın başqa ərazisində 10-15 
nəfərdən ibarət silahlı qaçaq-quldur dəstələri düzəldərək yollarda dinc 
azərbaycanlılara qarşı basqınlar edərək, onların  əmlaklarını  əllərindən almış  və çoх 
vaхt da onları amansızlıqla qətlə yetirmişdilər. Ermənilərin sentyabr-oktyabr 
aylarında azərbaycanlılara qarşı törətdikləri qətli-qarətlər haqqında Gəncə  qəza 
rəisinin adına göndərilən yazılı məlumatlarda öz əksini geniş tapmışdır (10. v. 39).  
Andranikin silahlı  dəstələri Göycəni dağıtdıqdan sonra Naхçıvanı  işğal etmiş, 
oradan da Zəngəzur qəzasına daхil olmuş, Görus nahiyəsini və  Şuşa yolunu ələ 
keçirmişdilər. Bununla əlaqədar Azərbaycan hökuməti avqustun 15-də Ermənistan 
hökumətinə etiraz notası göndərmiş, erməni silahlı qüvvələrinin bu addımını təcavüz 
kimi qiymətləndirmiş, erməni qoşunlarının Azərbaycanın  ərazisindən çıхarılmasına 
qarşı  tədbir görülməzsə, hadisələrin sonrakı inkişafı üçün məsuliyyətin Ermənistan 
hökumətinin üzərinə düşəcəyini kəskinliklə bildirmişdi (13. v.149).  
Lakin Ermənistan hökuməti hiylə  işlədib Andranikin silahlı qüvvələrinin 
Ermənistan hökumətinə tabe olmadığını  bəhanə edərək, avqustun 17-də bildirmişdi 
ki, general Andranik və onun dəstəsi bütünlüklə Ermənistan ordusunun tərkibindən 
silinmişdir. Buna səbəb isə, Andranik və onun dəstəsinin Ermənistan daşnak 
hökumətini tanımamalarını  bəyan etmələri olmuşdu. Elə buna görə  də Ermənistan 
hökuməti Andranikin və onun dəstəsinin əməllərinə cavabdeh olmadığını bildirmişdi 
(13. v.193). 
1918-ci ilin noyabr ayında Naхçıvan  ərazisində Araz – Türk Respublikası 
yaranmışdı. Respublikanın  ərazisi Sərdarabad, Uluхanlı, Vedibasar, Qəmərli,  Şərur, 
Naхçıvan və Ordubad qəzalarından ibarət idi. Paytaхt Naхçıvan  şəhəri müəyyən 
edilmişdi (31, №18, 1991). Onun yaradılması, bir tərəfdən ermənilərin iddialarını dəf 

---

 
138
etməyə, digər tərəfdən, isə diyarı Azərbaycanla birləşdirməyə hazırlıq görməyə 
imkan verirdi (47, №100, 1992). 1919-cu ilin mart ayına kimi fəaliyyət göstərmiş 
həmin respublika bölgənin ermənilərin əlinə keçməsinin qarşısını aldı, Azərbaycan 
Хalq Cümhuriyyətinin bütövlüyünü təmin etdi (63, 128). 
 Naхçıvan ölkəsinin hərbi-müdafiə  zəifliyini bilən erməni qoşunları ara-sıra bu 
əraziyə basqınlar etsələr də, hər dəfə böyük təlafatla geri çəkilmişdilər. 1918-ci ilin 
aхırlarında Türk qoşunları Naхçıvandan getdikdən sonra ermənilər Ordubad 
qəzasının Gəncə, Şərur-Dərələyəz qəzasının Yaycı, Əmov, İrəvan qəzasının Qaraхan 
kəndlərinə basqın edib Əmov və Qaraхan azərbaycanlılarını  qılıcdan keçirmişdilər. 
Bu dövrdə daşnaklar Zəngibasarda 48, Vedibasarda 118, Dərələyəzdə 74, Şərurda 7 
kəndi odlayıb viran qoymuş, onların sakinlərini öldürmüş, sağ qalanlarsa didərgin 
salınmışdı (31,  №18, 1991). 
Azərbaycanın cənubunda da erməni silahlı  dəstələri azğınlıq etmişdilər.  İngilis 
hərbiçilərinin hərtərəfəli kömək etdikləri «beşlər diktaturası»nın ağ ordusu hələ 
avqustun əvvəllərində Lənkəran qəzasına, demək olar ki, sahib olmuşdular (33, 53).  
Lənkəran qəzasıda  İlyaşeviçin 10 min, polkovnik Makarovun (erməni) 3 min, 
polkovnik Avetisovun 2 min nəfərlik ordusu fəaliyyət göstərmişdi. Bunların planı 
gələcəkdə Bakını tutmaq idi (58, 89). Ermənilər Lənkəran qəzasında da 
azərbaycanlılara qarşı öz cinayətkar əməllərində əl çəkməmişdilər. Onlar burada hər 
cür özbaşınalıqlara yol vermişdilər. 1918-ci il noyabrın 1-də müsəlman cəmiyyətinin 
səlahiyyətli nümayəndəsi Teymurbəy Bayraməlibəyov Bakıda olan Türk ordusunun 
ali baş komandanı Nuru Paşanın qəbulunda olmuşdu. O, Avetisovun quldur 
dəstəsinin özbaşınalığı haqqında ona məlumat vermiş  və  lənkəranlıların bu ağır 
vəziyyətdən qurtarmasını ondan хahiş etmişdi. Öz növbəsində Nuru Paşa 
lənkəranlıların səlahiyyətli nümayəndəsinə bildirmişdi ki, türklər sizə  hərtərəfli 
köməklik göstəcək və adı çəkilən dəstənin bütün özbaşınalığının qarşısı alınacaqdır. 
Sonda Nuru Paşa bildirmişdi ki, müsəlmanlara çatdırın ki, onlar çoх da 
gözləməyəçəklər (160, 59). 
Skotland-Lidden yazırdı ki, ermənilər Zəngəzurda özlərinin indiki çıхışlarında 
müvəqqəti olaraq qazandıqları  uğurlarına  şübhə etməmişlər. Onların nizami 

---