Microsoft Word vidadi butov dL
Yüklə 5,05 Kb. Pdf görüntüsü
|
www.achiq.info 86 təşkilatda birləşdirmək məqsədi ilə 1942-ci ilin fevral ayında idarə heyəti təşkil etmiş, idarə heyəti xüsusi komissiya yaradaraq incəsənət sahəsindəki kortəbiiliklə mübarizə etməyi qarşısına məqsəd qoymuşdur. 85 “Cəmiyyət” həmçinin Azərbaycan dilində kitab nəşr etməyə başlamışdır. 86 Beləliklə, 40-cı illərin əvvəllərində azərbaycanlılar özlərini dil, ərazi, psixi xüsusiyyətlər birliyinə malik müstəqil millət hesab edirdilər. ”Azərbaycan cəmiyyəti” Azərbaycan millətinin müstəqilliyini və onun öz müqəddaratını təyin etmə hüququna malik olmasını əsaslandırmağa çalışaraq, Azərbaycan millətinin mədəniyyət, dil sahəsində dirçəlişi və azərbaycanlılar arasında milli şüurun yayılması və dərinləşməsi yolunda təsirli tədbirlər həyata keçirdi. Azərbaycan mətbuatı tarixində ilk dəfə ”Azərbaycan” qəzeti səhifələrində İranın digər azərbaycanlıları haqqında məlumat verilmişdi. Qəzvindən qəzet redaksiyasına məktub yazmış təbrizli müəllif qeyd edir ki, Təbrizdən Həmədana qədər, Həmədan ətrafında, Xəmsə mahalında azərbaycanca danışırlar. Bundan əlavə 200 minlik Qaşqay tayfasının ana dili də Azərbaycan dilidir. Müəllif həmin azərbaycanlıların rəhbərsiz olduqlarını qeyd edərək belə nəticəyə gəlir ki, Azərbaycan milləti ən bədbəxt millətdir, çünki onun bircə arzusu var, o da öz ana dilində danışmaq imkanına malik olmaqdan ibarətdir. 87 Bu məktub özü azərbaycanlıların milli şüurunun dörinləşməsini, İranın bütün azərbaycanlılarının milli birliyinin dərk edilməsini göstərir. Nəzərdən keçirilən dövrdə İran azərbaycanlıları məsələsini Azərbaycanın sosial, iqtisadi və s. məsələləri ilə bağlamaq çətin olduğu üçün həmin məsələ qaldırılmadı. Lakin nadir hallar istisna olmaqla milliyyət və millət anlayışlarının mütləq dil ilə bağlanması artıq özündə Azərbaycan milləti məfhumunu İranda millətin təbii etnik-dil sərhəddinə qədər genişləndirilməsi imkanını daşıyırdı. Bunu azərbaycanlı S.Azərin Türkiyədə çap etdirdiyi ”İran turkləri” əsəri də göstərir. Müəllif öz əsərində İran azərbaycanlılarının sayı (İranın 10 mln. əhalisindən 5 mln-u) haqqında bəzi mülahizələr söyləyir, onların etnik coğrafiyasını, tayfa- qəbilə quruluşunu təsvir edir. 88 Müəllif milli hüquqları tanınmayan azərbaycanlıların ari mənşəli olmaları ideyasını rədd edir, milli zülmün əsas formalarını açıb göstərir. 89 S.Azər də milli özünü dərketmə ilə məşğul olmağın zəruriliyi tezisini irəli sürür. “Biz hər şeydən əvvəl - müəllif yazır - özümüzü, öz mənliyimizi idrak etməliyik”. 90 Azərbaycanlıların məhkum vəziyyətdə olmalarının səbəblərindən birini müəllif özünə mövcud gerçəkliyə uyğun münasibətin olmamasında görürdü. O, azərbaycanlının ari olmasını qəbul etmir və fars və azərbaycanlıların tale birliyini inkar edir. 91 Kitaba müstəqil fəsil kimi daxil edilmiş ”İranda türk şairləri” hissəsi Aran tərəfindən yazılmış və azərbaycanlıların milli-mədəni müstəqilliyini əsaslandırmaq məqsədi güdürdü. Müəllif Azərbaycan dili vص Azərbaycan xalqının türk dilləri və xalqları sistemində müstəqil yer tutduğunu qeyd edir. 92 həmin hissədə qeyd edilir ki, müəllif türkdilli azərbaycanlıların indiki ərazidə avtoxton olması haqqında əsərini də çapa hazırlayıb. 93 Aran həmçinin klassik və müasir Cənubi Azərbaycan şairləri haqqında qısa məlumat, onların şerlərindən nümunələr vermişdir. Kitabın həmin fəsili Azərbaycan dilində bədii ədəbiyyatın olmadığı haqqında Azərbaycan-fars assimilyasiya tərəfdarlarının iftiralarının əleyhinə yönəlmişdi. Həmin kitab bütövlükdə azərbaycanlı ziyalıların bir çox nümayəndələrinin inkişaf etmiş milli şüura malik olmalarını və İranın bütün azərbaycanlılarının milli birliyinin dərk olunmasını göstərirdi. Bununla belə müəlliflər www.achiq.info 87 azərbaycanlıların milli həyatının dirçəlişinə yardım edə biləcək nəinki siyasi, hətta mədəni proqram irəli sürə bilməmişlər. Məzmunu və yolları göstərilməsə də milli hüquqların əldə edilməsinə çağırışla kifayətlənilmişdir. Məhz müsbət proqram irəli surülməsi baxımından həmin kitab “Azərbaycan” qəzetindən xeyli geri qalırdı. Rza şahın hakimiyyətdən getməsindən sonra şok zərbəsindən özünə gələn irticaçı qüvvələr cəmiyyətdə özünün əvvəlki siyasi, ideoloji mövqelərini bərpa etmək, dövlətin həyatın bütün sahələri üzərində nəzarət qoyması, demokratik dəyişikliklərə mane olmaq üçün az qüvvə sərf etmədilər. Azərbaycanda milli azadlıq hərəkatı ilə mübarizədə onlar xüsusi inadkarlıq göstərirdilər. Hakim dairələr “Azərbaycan” cəmiyyəti və onun orqanı ”Azərbaycan” qəzetinin fəaliyyətinə hər vasitə ilə mane olurdular. 94 Mərkəzdə ”Cəmiyyətə” qarşı əvvəlcə ideoloji mübarizəyə başlanmış, 95 sonra qəzetin Tehranda yayılması qadağan edilmişdir. 96 1942- ci ilin əvvəllərindən mürtəce hakim dairələr öz təzyiqini gücləndirmiş və aprel ayının əvvəlində ”Azərbaycan cəmiyyəti”ni buraxmağa və onun mətbu orqanı “Azərbaycan” qəzetini qadağan etməyə nail olmuşlar. Beləliklə, əyalətdə təkcə mərkəzi hökumətin deyil, həm də Azərbaycanda assimilyasiya siyasətinin tərəfdarları olan yerli hakim dairələrin mövqeyi müəyyən dərəcədə möhkəmləndi. Azərbaycan hakim təbəqələrinin azərbaycanlıların spesifik milli mənafeyinə münasibəti H.Katibinin “Azərbaycan və vəhdətə melliye İran” (”Azərbaycan və İranın milli birliyi”) əsərində əks olunmuşdur. H.Katibinin əqidəsinə görə Azərbaycan dili və mədəniyyətinin dirçəlməsi uğrunda hərəkat, özünü müstəqil sosial- etnik orqanizm kimi dərk etmək meyli Azərbaycan ruhunun əsas mahiyyəti ilə bağlı deyildi. Müəllifin fikrincə bəzi qəzetlərdə ”Azərbaycanın milliyyəti, dili və mədəniyyəti” haqqında dərc edilmiş məqalələr səthidir və məqalə müəlliflərinin məlumatsızlığını və əsassız təəssübkeşliyini göstərir. 97 Müəllif milli hərəkatın Azərbaycan gənclərinə mümkün ola bilən təsirindən ehtiyat edərək, öz oxucularına müzakirə olunan məsələlər haqqında ”həqiqi” informasiya təqdim etmək üçün azərbaycanlıların milliyyəti və dilini tədqiq etməyi qərara alır. Bu məqsədlə o, O.Bauer.E.Renan və başqalarının millətlə bağlı məlum ideya və konsepsiyalarını qeyd edir, həmçinin bir sıra rəsmi xarici və beynəlxalq bəyannamələrdə millət haqqında səbt edilmiş tərifləri verir. 98 Yuxarıda deyilənlərdən çıxış edərək müəllif milliyyəti təşkil edən aşağıdakı ünsürləri xüsusi qeyd edir: ‘‘Ərazi, tarix, xatirələr, milli əfsanələr, irq, dil, din, qanunlar, adətlər, ənənələr, əxlaq, həyat tərzi, ədəbiyyat, mənəvi və mədəni irs, hisslər, ifadə. məqsəd, milli ideal.” 99 Müəllif fikirləşir ki, İranlılar dil cəhətdən bir- birindən fərqlənsələr də, tarix, ərazi, mənafe, qanunlar, ənənələr, milli ideal, ruh birliyi və s. cəhətdən “mütləq birliyə” malikdirlər. 100 İranlılardan ötrü ümumi vətən və millət hər şeydən yüksəkdir, 101 bu da müəllifə görə ayrı-ayrı etnik birliklərin milli mənafeyini dəyişdirməlidir. H.Katibi mövcud olmayan tarixi tale, ədəbiyyat, folklor birliyinə əsaslanaraq belə nəticəyə gəlir ki, “azərbaycanlı farsdır, olmuş və olacaqdır”. 102 Müəllifin başa düşdüyünə görə ”İranlı” termini nəinki İran dövlətinin vətəndaşını, həm də fars dilində danışan, ari ruhlu, mənşəli fərdi ifadə edir. H.Katibi azərbaycanlının ari mənşəli olduğuna qətiyyən şübhə etmirdi. 103 Müəllifin əsas məqsədi İran və Azərbaycanın milli vəhdətini sübut etməkdir. Bu məqsədlə Yüklə 5,05 Kb. Dostları ilə paylaş:
|