Microsoft Word vidadi butov dL
Yüklə 5,05 Kb. Pdf görüntüsü
|
www.achiq.info 88 müəllif coğrafiyaya, əyalət və vilayət əncümənləri haqqında qanunun ikinci maddəsinə (əyalətin məmləkətin ayrılmaz hissəsi olması (1907), azərbaycanlılarla farsların üç min illik birgə tarixi, irqi əlamətlərinə, İranda bütün digər irqləri, xalqları guya öz aralarında əritmiş qədim fars və midiyalıların mənşə birliyinə, millət və mifik dil vəhdətinə və s. istinad edir. 104 H.Katibi doğru olaraq qeyd edir ki, “dil birliyi” milli birliyin struktur yaradan ünsurlərindən biridir”. 105 Lakin, İranda həqiqi dil birliyinin mövcud olmaması müəllifi güya İranlıların qədimdə mövcud olmuş dil birliyindən, həmin birliyin müasir Azərbaycanda reliktinin mövcudluğundan, azərbaycanlılara türk dilinin zorla qəbul etdirilməsi təsəvvüründən (S.Ə.Kəsrəvinin əsərləri əsasında), Azərbaycan dilinin güya qeyri-müstəqilliyindən çıxış etməyə məcbur edir. O yazır: ”Savadsızlar və ailə üzvləri arasında, onların adi həyatında ancaq ünsiyyət vasitəsi olan indiki Azərbaycan dili, fars, ərəb, monqol, Avropa və Şərq dillərinin qarışıqı olub Monqolustanda, Türkistanda, Qafqazda və Türkiyədə danışılan türk dili deyildir”. 106 Müəllifin qeyri- ixtiyari və öz iddialarının əksinə olaraq Azərbaycan dilinin dünyanın digər dilləri ilə geniş miqyasda tarixi əlaqələrini və onun türk dilləri sistemində müstəqilliyini etiraf etməsinə baxmayaraq o, azərbaycanlıların tezliklə assimilyasiya olunmaları uğrunda. çıxış edirdi. Müəllifə görə bunun üçün azərbaycanlıların fars dilində savadlılıq səviyyəsini yüksəltmək, onları İranizmin həqiqi mahiyyəti ilə tanış etmək kifayətdir, Belə siyasət yeridilərsə, H.Katibiyə görə, azərbaycanlıların tamamilə assimilyasiya olunmaları üçün cəmisi 30-50 il kifayətdir. Belə yolla əldə edilən milli birliyin zəruriliyini müəllif milli birliyin başqa meyarları ilə də ”əsaslandırır”. Azərbaycan üçün milli ideal - müəllif hesab edir - İranın müstəqilliyi və əzəməti və İran bayrağı altında olmaq olmalıdır. 107 Beləliklə, Azərbaycanın hakim təbəqələri paniranist ruhlu burjua ziyalılarının nümayəndələrinin şəxsində öz milli özünəməxsusluğundan, tarixindən, mədəniyyətindən, dilindən və s. imtina edirdilər. Onlar öz sosial-iqtisadi mənafelərini Azərbaycan xalqının milli-demokratik hərəkatının güclənməsi təhlükəsindən ancaq bu yolla müdafiə etməyə ümid bəsləyirdilər. Nə Azərbaycan hakim təbəqələrinin antimilli ideologiyası, nə İran hakimiyyət orqanlarının zorakılıq tədbirləri Azərbaycan xalqının sosial və milli azadlıq meylini məhv edə bilmədi. Bundan əlavə, azərbaycanlılar öz tarixində ilk dəfə olaraq milli azadlıq hərəkatı proqramının bir cox cəhətlərini dəqiq surətdə ifadə etdilər. ”Azərbaycan” qəzetinin xülasəsindən göründuyü kimi bu proqram əsasən iki əsas tələbdə cəmləşirdi: Azərbaycan azərbaycanlılarındır,- Azərbaycan milləti ictimai həyatın müəyyən sahələrində öz ana dilindən istifadə etmək hüququna malikdir. Beləliklə, 1941-1942-ci illər ərzində azərbaycanlıların milli şüurunun məzmunu nizama salınma, işlənmə və səbt olunma mərəhələsini keçərək obyektivləşmiş və Azərbaycan cəmiyyətində informasiya mübadiləsinin bir ünsürünə cevrilmişdi. Bundan əlavə, milli şüurun məzmunu mənəvi idrak obyektinə çevrilmişdi. Başqa sözlə desək, azərbaycanlıların milli şüuru inkişaf etmişdi, bu qısa dövr ərzində milli ideya irəli sürülmüş və Azərbaycan millətinin spesifik milli mənafeyinin mövcudluğunu, onun həmin mənafeyi təmin etmək tələbatını ümumi şəkildə əks etdirən milli ideologiya yaradılmışdı. Keçmiş Sovet İttifaqı xalqlarının, dünyanın bütün demokratik, mütərəqqi qüvvələrinin imperializmin ən təcavüzkar dəstəsi - Alman faşizmi və Yapon militarizmi üzərindəki birgə qələbəsindən sonra əsarət altına alınmış xalqların milli suverenliyinin dirçəlişi və dünyada yeni dövlətlərin meydana gəlməsi, dünyanın bütün demokratik qüvvələrinin sosial və milli tərəqqi uğrunda mübarizəsi üçün əlverişli şərait yarandı. Azərbaycanlılar əlverişli şəraitdən istifadə edərək Azərbaycanda və İranda demokratik dəyişikliklər, milli azadlıq mübarizəsi bayrağı qaldırdılar. www.achiq.info 89 1945-ci ilin sentyabr ayının üçündə Təbrizdə 77 nəfərdən ibarət bir qrup tərəfindən Azərbaycanda müstəqil siyasi partiya - Azərbaycan Demokrat Partiyasının (ADP) yarandığını və onun məqsəd və vəzifələrini elan edən müraciətnamə yayıldı. Əsas vəzifə kimi aşağıdakı tələblər irəli sürülürdü: (1) Azərbaycan xalqına daxili azadlıq və mədəni muxtariyyət verilməsi, (3) məktəbdə dərslərin Azərbaycan (üçüncü sinfə qədər ancaq Azərbaycan dilində) və fars dillərində aparılması, (9) azərbaycanlıların məclisdə daha ədalətli və mütənasib şəkildə (deputatların 1/3 Azərbaycandan seçilməlidir) təmsil olunmaları, (2) həmin vəzifələri yerinə yetirmək ucün əyalət və vilayət əncümənlərinin təşkil edilmesi. 108 Septyabrıp 5-də ADP-nin orqanı - “Azərbaycan” qəzetinin birinci nömrəsi 2 səhifə, 2 dildə: fars və Azərbaycan dillərində cap olundu. ADP öz fəaliyyətinin ilk günlərindən Azərbaycan dilinin təkmilləşməsi və inkişafına xüsusi diqqət yetirməyə başladı. Lakin partiyanı yaradanların əsas vəzifəsi onun əyalət çərçivəsində təşkilat və ərazi cəhətdən genişləndirilməsi idi. ADP-nin müraciətinin yayılmasından bir ay sonra partiyanın birinci qurultayı çağrıldı (2.X.1945) və qurultayda partiyanın məramnaməsi və nizamnaməsi qəbul olundu. Müraciətdə irəli sürülmüş tələblər proqramda dəqiqləşdirilmiş, konkretləşdirilmiş və inkişaf etdirilmişdi və həmin sənəd demokratik qüvvələrin fəaliyyətinə istiqaməت verən əsas sənədə çevrilmişdi. İndi Azərbaycan xalqı milli azadlıq hərəkatının proqramına və bu hərəkata rəhbərlik etməyə qabil olan mütəşəkkil siyasi qüvvəyə malik idi və bu özü Azərbaycan xalqının siyasi təşkili yolunda mühüm addım idi. Həmin dövrdən ADP azərbaycanlıların milli həyatının təşkilatçısı, onların öz sosial və milli azadlıq hərəkatının rəhbərinə çevrilir. Milli ideologiya da inkişaf etməkdə, təkmilləşməkdə idi. Belə ki, ADP proqramının preambulasında(müqəddimə) Azərbaycan xalqının özünütəsdiqə, öz müqəddaratını təyin etməyə, xalqın şanlı tarixinə layiq olmağa, Azərbaycanı sənaye cəhətdən inkişaf etmiş demokratik ölkəyə Çevirməyə can atması öz əksini tapmışdır. Proqramın “Ümumi siyasi məsələlər” bölməsində milli muxtariyyət tələbi irəli sürülürdü. “Milli məsələ” bölməsində GösTərilirdi ki, milli hüquqların yerinə yetirilməsi İran konsTitusiyası (1906-1907) tərəfindən nəzərdə tutulan əyalət və vilayət əncümənlərinin təşkili nəticəsində mümkündür. “Mədəni məsələlər” bölməsində Azərbaycan yazıçılar və incəsənət xadimləri ittifaqı, teatr yaratmaq, Azərbaycan mədəniyyəti və dilinin düşmənlərinə qarşı amansız mübarizə aparmaq vəzifəsi qoyulurdu. 109 Qeyd etmək lazımdır ki, milli demokratik hərəkat çox sürətle inkişaf edir ve hər yeni mərhələdə yeni vəzifələr qoyub həll edirdi. Hərəkatın genişlənməsi və dərinləşməsi zamanı xalqın geniş siyasi fəallığı nəticəsində partiyanın proqramı dəqiqləşmə və təkmilləşməyə məruz qalırdı. Belə ki, Əncümənlərin təşkil edilməsi ideyası öz aktuallığını tezliklə itirdi, demokratik hərəkat Azərbaycan xalqının sosial-siyasi, milli təşkilinin yeni formalarını irəli sürürdü. Azərbaycan xalqı mərkəzi hakimiyyətin onun haqlı tələblərinə ədalətli münasibətinə arxayınlaşmağı arzu etməyərək 1945-ci ilin noyabrında ADP-nin rəhbərliyi ilə kütləvi yığıncaqlarda öz nümayəndələrini seçməyə başladı, həmin nümayəndələr xalqın iradəsinin ifadəçisi kimi Milli konqresi (20.X1.1945) təşkil etdilər. Milli konqres özünü Müəssislər məclisi elan edib 39-nəfərdən ibarət Milli Komitə təşkil etdi. Milli Komitə müvəqqəti hökümətin vəzifəsini icra etməli və Milli məclisə seçkilər keçirməli idi. Milli Yüklə 5,05 Kb. Dostları ilə paylaş:
|