Microsoft Word Yeyil-n-bitkil-rin-m-alic-vi-xass-l-ri doc

 
185
istifadə  edilir.  Feyxoa  müalicəvi  əhəmiyyətə  malikdir.  Aşağı 
temperaturda  5  gündən  30  günə  qədər  saxlanılır.  Tərkibində 
80% su, 7% şəkər, 1,7% turşu (alma turşusu), şəkərlərdən 4% 
saxaroza, 2,5% qlükoza, fruktoza vardır. Feyxoa C vitamini və 
yodla  zəngindir.  Yayılmış  sortlardan  Andre,  Ətirli  Nikitin, 
tezyetişən Krım sortlarını göstərmək olar. 
Z.K.Həsənova (1972) görə ən perspektivli sortlar 26E №-
li,  10E  №-li,  2E  №-li  və  12E  №-li  sort  tipidir.  Feyxoa 
keyfiyyətinə görə 1-ci və 2-ci əmtəə sortuna bölünür. 1-ci sorta 
aid  meyvələrin  ən  böyük  en  kəsiyi  30  mm-dən,  2-ci  sorta  aid 
olanlar isə 18 mm-dən az olmamalıdır. 
1-ci sortda texniki zədələnmiş meyvələrin miqdarı 5%, 2-
ci sortda 10%-dən çox olmamalıdır. 
Feyxoanın  müalicəvi  xassələri.  Tərkibində  üzvi  tur-
ş
ular,  pektin,  C  vitamini  var.  Feyxoada  suda  həllolan  yod  bir-
ləşmələri  vardır.  Məhz,  buna  görə  feyxoanın  böyük  müalicəvi 
ə
həmiyyəti  vardır.  Təcrübədə  müəyyən  edilmişdir  ki,  feyxoa 
meyvəsindən alınan təzə şirə aterosklerozda, tireotoksikozda və 
sinqa  xəstəliklərinin  müalicəsində  faydalıdır.  Feyxoa  endemik 
ur  (zob)  xəstəliyində  gözəl  profilaktiki  təsirə  malikdir.  Çünki 
yodun  miqdarına  görə  feyxoa  bütün  meyvələrdən  üstündür. 
Feyxoa yaşlılar, xüsusən aterosklerozdan əziyyət çəkənlər üçün 
daha  faydalıdır.  Feyxoa  pəhriz  qidasında  və  digər  maddələr 
mübadiləsi xəstəliklərində məsləhət görülən meyvədir. 
nnab – Унаби – Ziziphus jujuba Mill. Murdarçakimi-
lər  (Rhamnaceae)  fəsiləsinin  innab  cinsinə  mənsubdur.  100 
növ kol və ya meyvə ağaclarından bir növü yayılmışdır. Yabanı 
halda  Orta  Asiyada,  Krımda  və  Zaqafqaziyada  rast  gəlinir. 
Azərbaycanda  qədim  zamandan  becərilir.  nnab  Abşeron  ya-
rımadasında,  Göyçay,  Ucar  və  Ağdaş  rayonlarında  becərilir. 
Başqa  rayonlarda  isə  bunlara  tək-tək  qrup  şəklində  təsadüf 
olunur. 
Azərbaycanda  innab  bitkisinin  hündürlüyü  4-12  m-ə 
çatır.  Innab  iyun-iyulda  çiçəkləyir.  Çiçəkləri  bir  yerdən  top 
 
186
kimi  çıxır.  Çiçəyi  ulduzşəkilli,  beşləçəkli,  sarıdır.  Meyvəsi 
yumru,  yumurtavarı,  uzunsov-girdədən  armudabənzər  forma-
yadək dəyişir. Meyvəsinin hamar parlaq qəhvəyi və ya qırmızı-
qonur  rəngli  qabığı  altında  şirin,  turşməzə  və  yumşaq  sarımtıl 
ə
tliyi  vardır.  Çəyirdəyi  bərk,  təpəsi  sivri,  enli-yumurtavarı  və 
ya  uzunsov-oval  formalı,  uzunluğu  1,2-1,5  sm-dir.  Azər-
baycanda olan innab qırmızı qabıqlıdır. 
nnabın tərkibində 22-30% karbohidrat, 5% zülali maddə, 
1,5%  üzvi  turşu  (alma  və  kəhrəba  turşusu),  2,5%  pektinli 
maddə, 2% qatran, 1,2% aşılayıcı maddə, 880 mq% C vitamini 
vardır. Quru meyvələrinin tərkibində şəkər 70%-ə çatır. P vita-
mininin miqdarı limon qabığındakından çoxdur. Minerallı mad-
dələrdən kalium, kalsium, fosfor, maqnezium və dəmir vardır. 
nnab  təzə  və  qurudulmuş  halda  yeyilir.  Ondan  konserv 
və  qənnadı  məmulatı  hazırlanmasında  istifadə  edilir.  Bir  çox 
ölkələrdə quru meyvələrindən un alırlar. Bu un qənnadı məmu-
latı istehsalında istifadə olunur. 
nnabın  müalicəvi  xassələri.  Xalq  təbabətində  innabın 
yarpağından,  qabığından  və  meyvəsindən  istifadə  edilir.  Innab 
meyvələri  kataral  xəstəliklərin,  vərəmin,  öskürəyin  müalicə-
sində, eləcə də  yumşaldıcı, tonusqaldırıcı və sidikqovucu kimi 
tətbiq  olunur.  O,  həmçinin,  həzm  orqanlarının  işini  yaxşılaş-
dırır. Innab meyvəsi həm də qan təzyiqini nizamlayır. Nəticədə 
baş  və  ürək  nahiyəsində  ağrı  kəsilir  və  qanda  xolesterinin 
miqdarı  azalır.  Hipertoniya  xəstəliyində  gündə  3  dəfə  yemək-
dən  sonra  20  innab  meyvəsi  yemək  və  müalicəni  3  ay  davam 
etdirmək məsləhət görülür. 
nnab yarpaqlarında 1020 mq% C vitamini, həm də şirin 
və acı dadı hiss edən reseptorları keyləşdirən maddə vardır. 
Kivi  –  Киви  –  Actinidia  chinensis.  Aktinidia  (Actini-
diaceae)  fəsiləsindəndir,  sinonimi  meymun  şaftalısı  adlanır. 
Vətəni  Çindir.  Sortlarından  Hayward,  Bruno,  Monty,  Abbott, 
Allison, Jones, Chico göstərilə bilər. Meyvəsinin diametri 5 sm, 
kütləsi  75-100  q-dır.  Qabığı  nazik,  tüklü,  yetişdikdə  yaşıl  və 

---

 
187
qəhvəyi  rəngdə  olur.  Şirəli  ətliyində  ağ  halqalar  görünür.  Da-
xilində xırda qara toxumları var. Dadı xoşagələn zərif turşaşirin 
və  ətirlidir.  Dadı  firəngüzümü,  çiyələk  və  qovunu  xatırladır. 
Ə
tliyi açıq yaşıldır. Təzə halda yeyilir, sous və şirin xörəklərin, 
cem, marmelad, jele və içkilərin hazırlanmasında istifadə edilir. 
Tərkibində 9,0-11,3% karbohidrat, o cümlədən 8,5-10% şəkər, 
0,3-0,7%  pektinli  maddə,  1,0-1,6%  zülal,  0,3-0,6%  yağ,  1,2-
1,5%  minerallı  maddə,  1,2-1,8%  üzvi  turşu,  70-100  mq%  C 
vitamini, 1,2 mq% E, 0,01-0,02 mq% B
1
, 0,05 mq% B
2
, 0,37-
0,4  mq%  β-karotin,  0,04  mq%  PP  vitamini  vardır.  Minerallı 
maddələrdən 295-370 mq% K, 38-56 mq% Ca, 20-23 mq% Mn 
və  0,8-2,0  mq%  Fe  var.  100  q  kivi  51  kkal  və  ya  231  kCoul 
enerji verir. 
Kivi  standarta  əsasən  əla,  1-ci  və  2-ci  əmtəə  sortuna 
bölünür. Bir  ədədin kütləsi əla sortda 95 q-dan,  1-ci sortda 70 
q-dan, 2-ci sortda isə 65 q-dan az olmamalıdır. 
Kumkvat  –  Кумкват  –  Fortunella  marqaritae.  Sədo-
kimilər  (Rutaceae)  fəsiləsindəndir. Vətəni cənubi-şərqi Çin və 
Hindi-Çindir.  Ölçüsünə  görə  sitrus  meyvələrinin  ən  xırdamey-
vəlisidir. Portağala oxşayır, lakin diametri 2-3 sm, uzunluğu isə 
2,5-4 sm-dir. Bir meyvənin kütləsi 12-15 q olur. Forması yum-
ru və ya ovaldır. Qabığı nazik, narıncı və ya qırmızı-narıncıdır. 
Ə
tirli,  şirin  və  xoşagələn  dadlıdır.  Dadına  görə  portağalı 
xatırladır.  Ən  çox  yayılmış  sortlarından  Nagami  və  Meibanı 
göstərmək  olar.  Tərkibində  14,5%  karbohidrat,  o  cümlədən 
10,8% şəkər, 0,7% zülal, 0,3% yağ, 2,7% üzvi turşu, 0,6% mi-
nerallı maddə (o cümlədən 188 mq% kalium, 0,6 mq% dəmir), 
38 mq% C vitamini, 0,09 mq% B
1
, 0,08 mq% B
2
, 0,21 mq% β-
karotin  vardır.  100  qr-ı  65  kkal  və  ya  272  kCoul  enerji  verir. 
Qan təzyiqini aşağı salır. 
Qafqaz  xırniyi  –  Кавказский  хырник  –  Diospyros 
lotus  L.  Ebena  (Ebenaceae)  fəsiləsinin  xırnik  cinsinə 
mənsubdur.  ki növü yayılmışdır. Yabanı və ya Qafqaz xırniyi, 
 
188
Subtropik xırnik. Subtropik xırnik yapon xurması da adlanır və 
mədəni halda becərilir. 
Yabanı xırnik Qafqazda, Orta Asiyada və Zaqafqaziyada 
yayılmışdır. Bu xırniklər hündürboylu düzböyüyən ağacdır, 20 
m-dən hündür olur.  ri ağaclar Şəki-Zaqatala zonasında çoxdur. 
Xırnik  mayın  əvvəllərində  yarpaqlar  əmələ  gəldikdən 
sonra  çiçəkləyir.  Çiçəkləmə  dövrü  10-20  gün  davam  edir. 
Meyvələri yarpaqları töküldükdən sonra oktyabrın ortalarından 
başlayaraq  dekabra  qədər  ağacın  üstündə  yetişir.  Meyvələri 
yumru,  boz-sarımtıl  və  tutqun  narıncı  rəngdədir.  Tam  yetiş-
dikdə  qaralır.  çərisində  2-5  ədəd  yastı  çəyirdəkli  olur.  Çəyir-
dəksiz  formalarına  Zaqatala  rayonunun  bağlarında  rast  gəlinir, 
həm  də  bunlar  xırda  olur.  Meyvəsi  şirin  və  ağızbüzüşdürü-
cüdür. 
Tərkibində 18% şəkər (qlükoza və fruktoza), zülali, pek-
tinli və aşılayıcı maddə, limon turşusu, karotin (provitamin A) 
və 3-53 mq% C vitamini vardır. 
Xırnik təzə və qurudulmuş halda  yeyilir. Ondan bəkməz 
(doşab) bişirilir. Şərbət, cem, jele, likör və kvas da hazırlanır. 
Yabanı xırniyin ağacları çox möhkəm olduğundan ondan 
toxuculuq  sənayesi  üçün  məkik  hazırlanır.  Xalq  təbabətində 
xırnik  müxtəlif  mədə  xəstəliklərində  tətbiq  edilir.  Öz  xassə-
lərinə görə həzm pozuntularında pəhrizi məhsul kimi işlədilir. 
Qara tut (Xartut) – Шелковица черный (Xaртут) – 
Morus niqra L. Tut (Moraceae) fəsiləsindəndir. Qara (xartut) 
tutun vətəni Irandır. Xartutun meyvəsi tünd qara, qırmızı və ya 
tünd bənövşəyi rəngdə sulu, turşaşirin dadlı və ətirlidir. Xartut-
dan  başqa  adi  qara  tut  da  vardır.  Lakin  bunların  əksəriyyəti 
dadsız və yaxud kəmşirin olur. Qida üçün yararsızdır. Bunların 
yarpaqları barama qurdu üçün qida hesab edilir. 
 Xartutun saplağı ağaca bərk  yapışdığından əl ilə yığılır. 
Xartutun meyvəsi şüşə və emallanmış qablarda saxlanılmalıdır, 
mis  qablarda  saxlanması  qorxuludur,  çünki  tərkibində  üzvu 
turşu nisbətən çoxdur. 

---