Microsoft Word Yeyil-n-bitkil-rin-m-alic-vi-xass-l-ri doc

 
197
 Narınginin tərkibində vitaminlərdən C, P, B
1
, B
2
, PP və 
karotin  vardır.  Vitaminlər  qabıq  hissədə  ətli  hissəyə  nisbətən 
daha çox toplanır. Məsələn, C vitamini ətli hissədə 30-52mq% 
olduğu halda, qabıq hissədə 95-125 mq%-dir. 
Narınginin  bir  çox  sortları  vardır.  Bunlardan  toxumsuz 
Gürcüstan  (Unşiu),  enliyarpaq  Gürcüstan  (ovari-unşiu), 
daryarpaq  Gürcüstan  və  Vase-Unşiu  sortları  misal  göstərilə 
bilər.  Gürcüstan  sortu  portağala  oxşar  olmaqla  dairəvi-yumru 
və ya armudvari formada olur. 
Unşiu sortu nisbətən yaxşı saxlanılır. Belə ki, bu sort 4 ay 
müddətinə saxlanıla bilər. Yastı dairəvi formada olanları 80-90 
gün,  armudvarı  formada  olanlar  60-70  gün,  darəvi  formada 
olanlar  120  gün  saxlanıla  bilir.  Saxlanma  dövründə  narıngi 
qabığının  ətli  hissədən  ayrılması  onun  saxlanılmasının  son 
müddətini göstərir. 
Narınginin  müalicəvi  xassələri.  Dadlı  və  zərif  ətliyi 
olan  narıngi  təzə  halda  yeyilir.  Ondan  kompot,  mürəbbə, 
marmelad,  konfet  və  karamel  üçün  içlik  və  digər  məhsullar 
hazırlanır. Kulinariyada müxtəlif meyvə içkilərinin hazırlanma-
sında  və  likör-araq  istehsalında  istifadə  olunur.  Qurudulub 
üyüdülmüş narıngi qabığı vitaminli və ətirli məhsul kimi kökə 
və piroqlara qatılır. 
Narıngi  qüvvətli  bakterisid  xassəyə  malik  olduğu  üçün 
xroniki  mədə-bağırsaq,  böyrək  xəstəliklərində,  mədə  pozun-
tularında,  xüsusən  ishala  qarşı  müalicəvi  məqsədlə  istifadə 
olunur.  Narınginin  meyvəsi  və  qabığı  da  iştahaartırıcı,  köpün 
qarşısını  alan  və  sidik  yollarını  dezinfeksiyaedici  təsirə  malik-
dir. 
Narıngi  şirəsi  təravətləndirici  olmaqla,  həm  də  pəhrizi 
içkidir.  Narınginin  tərkibində  olan  fitonsidlər  mikroblara  qarşı 
təsir  göstərdiyindən,  bağırsaqların  peristaltikasını  zəiflədir. 
Narıngidə  olan  fitonsidlər,  hətta  dəri  xəstəliyi  törədən  bəzi 
göbələkləri məhv etmək qabiliyyətinə malikdir. Tibbdə narıngi 
qabığından alınan acı nastoyka digər dərmanlarla birlikdə işta-
 
198
haartırıçı və həzmedici vasitə kimi tətbiq olunur. Belə dərman-
lardan  yeməkdən  əvvəl  15-30  damcı  içmək  məsləhətdir.  Xalq 
təbabətində  narınginin  qabığından  hazırlanmış  tinkturadan  (2 
xörək  qaşığı  xırdalanmış  quru  narıngi  qabığı  250  ml  suda) 
həmin  dozada  istifadə  edilir.  Belə  nastoyka  və  narıngi  qabı-
ğ
ından  1:10  nisbətində  hazırlanmış  həlimdən  öskürəyi  yum-
ş
altmaq, bəlğəmgətirici kimi traxeit və bronxitdə istifadə edilir. 
Ə
czaçılıq təcrübəsində dərmanların dadını yaxşılaşdırmaq üçün 
istifadə  olunan  narınc  meyvəsinin  qabığı  bəzən  narıngi  qabığı 
ilə əvəz olunur. 
Papayya – Попайя – Carica papaya. Caricaceae fəsilə-
sindəndir.  Sinonimi  çoxdur,  əsasən  qovun  ağacının  meyvəsi 
adlanır.  Vətəni  Mərkəzi  Amerika,  əsasən  Meksikanın  cənub 
hissəsi  sayılır.  Hazırda  tropik  iqlimə  malik  bütün  ölkələrdə 
becərilir. Dünyada hər il 4 milyon ton papayya istehsal olunur. 
Meyvəsi giləmeyvədir. Forması uzunsov-oval, armudaoxşar və 
ya yumru-ovaldır. Daxilində çoxlu xırda qara acı dadlı toxum-
ları var. Qabığı hamar, dərivarı,  yetişmədikdə yaşıl, yetişdikdə 
isə sarı və ya narıncı rəngdə olur. Ətliyi sortundan asılı olaraq 
ağ-sarımtıl  və  ya  narıncı  rəngdə,  yumşaq,  zərif,  şirəli,  kifayət 
qədər şirin olub, qovunu xatırladır. Bir ədədinin kütləsi 100 q-
dan  1000  q-a  qədər,  bəzi  hallarda  5-9  kq-a  qədər  olur.  Sortla-
rından  Solo,  Sunrise  Solo,  Masumoto  Solo,  Betty,  Amazon 
Red, Bahia, Hortus Gold, Red Panama və s.-dir. 
Tərkibində 86-90% su, 10-12% karbohidrat, o cümlədən 
2-10%  şəkər,  0,4-0,7%  zülal,  0,6-0,7%  pektinli  maddə,  0,4-
0,6% minerallı maddə, 0,04-0,15% üzvi turşu (alma və limon), 
0,1% yağ vardır. Vitaminlərdən 50 mq% C və β-karotinlərdən 2 
dəfə az A vitamini aktivliyində olan 48,2 mq% β-kriptoksantin 
vardır. 100 q meyvəsi 12 kkal və ya 52 kCoul enerji verir. 
Papayyanın tərkibində proteolitik ferment papain olduğu 
üçün  qidanın  həzminə  kömək  etdiyindən  pəhrizi  desert  qida 
kimi məsləhət görülür. Saxlanılma müddəti 10-13
0
C-də və 90% 
nisbi rütubətdə 13-20 gündür. 

---

 
199
Porta_ğal'> Portağal  –  Апельсин  –  Citrus  sinensis.  Sədokimilər 
(Rutaceae)  fəsiləsindəndir.  Azərbaycanda  becərilən  əsas  sitrus 
meyvələridir.  Portağalın  qabığının  rəngi  sarımtıl-narıncı  olur. 
Ə
tli  hissəsi  xoş  narıncı-sarı,  zərif  lifli  və  ətirli  olur.  Karolyok 
sortlu portağalın ətli hissəsi qırmızı-yaqut rəngində olur. 
 Portağalın  tərkibində  efir  yağlarının  faizlə  miqdarı  on-
ların  ayrı-ayrı  hissələrində  müxtəlif  olur.  Yerli  sort  portağalın 
qabığında 2,4%, ətli hissəsində 0,24%, efir yağları olur. 
 Portağalın  tərkibində  şəkər,  çoxlu  miqdarda  pektin 
maddələri, turşular, az miqdarda azotlu maddələr olur. Efir yağ-
ları  kimi  pektin  maddələri  də,  əsasən  qabıq  hissədə  toplan-
mışdır. 
 Portağalın  tərkibində  vitaminlərdən  C,  P,  B
1
,  B
2
,  PP  və 
karotin  vardır.  Vitaminlər  qabıq  hissədə  ətli  hissəyə  nisbətən 
daha çox toplanır. Məsələn, C vitamini ətli hissədə 33-62mq% 
olduğu halda, qabıq hissədə 121-175 mq%-dir. 
Portağalın qabığında 490 mq% P vitamini vardır. Azotlu 
maddələrin miqdarı 1%-ə qədər təşkil edir. 
Portağalın  geniş  becərilən  sortlarından  Vaşinqton-navel, 
Qamlin,  əla  Suxumi,  Pervenes,  yerli  irimeyvəli  və  Korolyoku 
göstərmək olar. 
Yerli sort portağal öz məhsuldarlığına görə başqa sortlar-
dan geri qalmır. 
Portağal  ticarətə,  əsasən  dekabrdan  fevrala  kimi  daxil 
olur. Bunları 6 aya qədər saxlamaq mümkündür. 
Portağalın müalicəvi xassələri. Portağal tibbi və sənaye 
ə
həmiyyətli  bitkidir.  Onun  meyvəsindən  alınan  şirə  dünyada 
geniş  yayılan,  çox  faydalı  içki  hesab  edilir.  Təzə  dərilmiş 
meyvəsinin  lətində  və  ya  ondan  alınan  şirədə  70%-ə  qədər 
şə
kər,  5-6%-ə  qədər  limon,  alma  turşuları  və  başqa  üzvi  tur-
ş
ular, pektin, mineral duzlar, boyayıcı maddələr, C, B
1
, B
2
 vita-
minləri  və  karotin  vardır.  Buna  görə  də,  portağalın  şirəsi  avi-
taminoz  xəstəliklərinin  müalicəsində  çox  faydalıdır.  Meyvəsi 
fitonsidlərlə  zəngin  olduğu  üçün  bir  sıra  irinli  yaraları  onunla 
 
200
sağaldırlar.  Şirəsi  mədənin  həzm  prosesini  yaxşılaşdırır,  işta-
hanı  artırır.  Xroniki  qəbizlik  keçirən  xəstələrə  portağal  yemək 
məsləhət  görülür.  Bundan  əlavə  portağal  hipertoniya,  atero-
skleroz,  qaraciyər  xəstəliklərinin  müalicəsində  də  çox  fay-
dalıdır. 
Lakin  mədə  xorası  və  onikibarmaq  bağırsağın  xəstəli-
yində, qastritdə, mədə şirəsinin turşuluğunun yüksək olmasında 
və  bağırsaqların  iltihab  prosesləri  pozulduqda  portağal  yemək 
məsləhət  görülmür.  Belə  hallarda  portağal  şirəsi  yarıbayarı  su 
ilə qarışdırılmalıdır. Portağalın tərkibində kalium və C vitamini 
çox  olduğundan  hipertoniyada,  aterosklerozda,  qaraciyər 
xəstəliyində,  piylənmədə  və  podaqrada  istifadə  etməyə  imkan 
verir. 
Məişətdə  qurudulmuş  portağal  qabığından  güvəyə  qarşı 
istifadə  olunur.  Bu  məqsədlə  üst  geyimləri  olan  dolaba  1-2 
portağalın quru qabığı qoyulur. Bu məqsədlə portağal qabığı ilə 
mixək birlikdə daha effektlidir. 
Portağalın qabığında olan turşular müxtəlif bakteriyalara 
öldürücü  təsir  göstərir.  Təbii  antibiotik  olan  bu  maddə  tibbdə, 
kosmetikada  və  yeyinti  sənayesində  müvəffəqiyyətlə  tətbiq 
oluna  bilər.  1  litr  südə  1-2  damcı  portağal  qabığının  şirəsini 
ə
lavə etdikdə bir neçə həftə xarab olmur. 
Yapon  əzgili  –  Мушмула  японская  –  Eriobothrya 
japonica  Lind. 
Gülçiçəklilər 
(Rosaceae)  fəsiləsindən 
həmişəyaşıl subtropik bitkidir. Meyvələri şirəli, turşa-şirin, açıq 
narıncı  və  ya  sarı  rəngdə,  diametri  3  sm-ə  qədər,  bəzi  mədəni 
sortlarda 10 sm-dir. Daxilində bir neçə iri toxumları var. Vətəni 
Çin  və  Şimali  Hindistandır.  Meyvəsindən  təzə  halda  istifadə 
olunur,  kompot,  mürəbbə,  marmelad,  pastila,  povidlo  hazır-
lanır.  Toxumlarından  qəhvə  əvəzediciləri  hazırlanır.  Şəhər 
parklarında  və  küçələrdə  dekorativ  bitki  kimi  əkilib-becərilir. 
Yapon  əzgili  toxumları  ilə,  mədəni  sortları  isə  calaq  etməklə 
artırılır. Müalicəvi xassələri dəqiqləşdirilməlidir. 

---