98
arxalandığına görə, bu əsgəri heyətin başçısı əvvəlki Səfəvi şah-
larının dövründəki kimi, türk əsilzadələrindən təyin edilirdi. "Zeyl-i
tarix-i alamara-yi Abbasi" də qeyd edilir ki, I Şah Səfinin hakimiy-
yətinin ilk illərində qorçubaşı Məsum bəy Səfəvinin nəvəsi və I
Şah Abbasın qızı Zübeydə bəyimin əri İsa xan Səfəvi olub, o, ata
xətti ilə Şeyx Cüneydin nəslindən idi (81,87; 130,79) Şeyxavənd
soyundan İsa xan kimi nüfuzlu əyanın qorçubaşı vəzifəsində
olmasından I Şah Səfi ehtiyat etmiş və hakimiyyətinə kölgə sala-
cağından qorxub onun aradan götürülməsini qərara almışdı. O, bu
işi Şeyx Zahid Gilanın nəslindən olan dövlət məmuru Çıraq xan
Zahidiyə tapşırır (81, 87). Seyid Hüseyn bin Murtuza Hüseyni
Astrabadi yazır ki, Çıraq xan qorçubaşı İsa xanla söhbətində onun
Səfəvi nəslindən olduğuna işarə edərək böyük oğlu Seyid
Məhəmməd xanın şahlığa layiq olmasını söyləmiş, ancaq İsa xan
ona cavabında bildirmişdi ki, Səfəvilərlə əmizadə olsalar da, şahlıq
Şah İsmayıl və Şah Təhmasib ailəsinə mənsubdur. Lakin bu söhbət
şaha olduğu kimi çatdırılmamış, həm də Şaha İsa xan haqqında
başqa yanlış məlumatlar da söylənilmişdi. (108, 243, 244). H.
1041(m.1632)-ci ildə Xızır Nəbi bayramında Şeyxavənd nəslindən
olan bütün xanlar, əsilzadələr saraya dəvət edilir. Bu bayram günü
şah sipəhsalar Rüstəm xan və Çıraq xan Zahidliyə göstəriş verir ki,
qorçubaşını övladları ilə birlikdə qətl etsinlər. Onlar qorçubaşının
evinə gedib onun oğlunun üçünün də hərbi vəzifədən azad edilib
Ələmut qalasına göndərilməsi barədə Şahdan buyruq aldıqları adı
ilə Çaharbağa gətirib orada öldürdülər (81,92; 130,84). Qorçubaşı
vəzifəsi 1632-ci ildə Çıraq xan Zahidliyə tapşırılır. İsa xan
Səfəvinin tiyulu, bütün əmlakı və evi müsadirə edilib ona verildi.
İsa xan Səfəvi Çıraq xanın nəzarəti altında ibadətlə məşğul olmalı
və gündəlik xərcləri üçün ona 100 tümən verilməli idi. Ancaq çox
keçmədi ki, İsa xan Ərdəbil yaxınlığında ölüm cəzasına məhkum
edildi və onun nəşi Kərbəlaya göndərilib, orada dəfn edildi (81,
92,93; 130,94). Qorçubaşı vəzifəsi bir qayda olaraq türk əsilzadə-
lərinə aid olduğuna görə, Çıraq xan Zahidi bu vəzifədə çox
qalmamış və 1633-cü ildə hərəkətlərində qüsurlara yol verməsi
bəhanə edilmiş, edam olunmuşdu. Həmin ildə qorçubaşı vəzifəsi
99
Kirman hakimi, həm də möhürdar vəzifəsində olan Zülqədər türk
tayfasının Söklən obasının böyük əmirlərindən Əmir xan Zülqədərə
tapşırılır. O, uzun müddət siravi qorçu olmuş, kifayət qədər hərbi
təcrübə qazanıb yüzbaşı rütbəsinə layiq görülmüş və sonra möhür-
dar, Xar-Simnan, və nəhayət Kirman hakimi kimi məsul vəzifələrdə
çalışmış və nəhayət qorçubaşı hərbi vəzifəsinə yüksəlmişdir
(81,98,99,259; 130,85). Molla Kamal 1638-ci ildə Osmanlı ordusu
Bağdadı mühasirə edərkən Canı bəy Şamlının qorçubaşı olduğunu
qeyd edir. O, 1645-ci ilə qədər bu vəzifədə olmuşdu (130,101).
"Abbasnamə"nin verdiyi məlumata görə 22 şaban 1055 (m.
1645)-ci ildə qorçubaşı Canı xan (Şamlı) öldürüldükdən sonra bu
vəzifəyə yenə türk Şamlı elinin Biçərli obasından olan hərbi
əsilzadə Murtuzaqulu xan təyin edilmişdi (125a, 35) Molla Kamal
yazır ki, h. 1059 (m. 1649)-cu ildə qorçubaşı Murtuzaqulu bəy (xan)
Şamlı sərxoşluq və bir çox başqa bəd əməllərinə görə edam edilir və
bu vəzifə Qızılbaş-Türk əsilzadəsi Mehrab xanın oğlu Murtuzaqulu
xan Qacara verilir (130, 101, 113). "Abbasnamə" də Murtuzaqulu
xan Qacarın da pis əməllərinə görə h. 1074(m.1663)-cü ildə edam
olunduğu və əmlakının da müsadirə edildiyi göstərilir. Onu Şahın
göstərişi əsasında şəmşir qorçusu Hüseynqulu xan Şamlı qətl
etmişdi. Şahın buyruğu əsasında Murtuzaqulu xan Qacarın Təbriz
bəylərbəyinin canişini olan oğlu Mustafaqulu xan da həbs edilib
Kelat qalasına göndərilmiş, əmlakı da müsadirə olunmuşdu (125a,
119,120). Mənbənin verdiyi məlumata görə qorçubaşı yenə də
Qacar elindən təyin edilir (h.1074-m. 1663). Yeni qorçubaşı
Qarabağ bəylərbəyi İmamqulu xan Qacar idi (125a, 21).
Qullarağası orduda rütbəsinə görə ikinci yeri tuturdu (96, 89).
Ancaq Sansona görə, Şahın qulamlarının rəisi olan qullarağası ali
dövlət strukturunda üçüncü yerdə dayanırdı (106, 48). «Təzkirət əl
müluk»da «alicah» qullarağasının da canqı əmirlərindən olduğu
qeyd edilmişdir. Əsərdə göstərilir ki, qullarağası qorçubaşıdan sonra
işıqlı dövlətin dayağı və əmirlərinin ən böyüyü və Şahın şərəfli
xassə qulamlarının hamısının ağsaqqalıdır. Bütün qulamların tiyul,
həmesale məvacibi və mükafatları, barat, yəni məvacib qəbzləri və
onların köçürülməsi onun təqdimatından sonra, ali divan vəziri
100
tərəfindən yazılı icazə ilə öz həllini tapırdı. Dövlət və əyalətdə qul-
luq, yüzbaşılıq, minbaşılıq vəzifələri və bütün qulların tiyul,
məvacib və mükafatı qullarağasının yazılı müraciəti əsasnda baş
vəzirin tərtib etdiyi təliqəyə görə verilirdi. Qulamlara aid bütün
işləri həmin idarənin ağsaqqalı olan qullarağası araşdırıb həll edirdi.
Qulamların qulluq məvacibləri, tiyul, həmesale və mükafatları
haqqındakı hökm və sənədləri qullarağası təsdiq edib möhürləyirdi.
Qulamların rütbə siyahısı, bu təşkilatın vəzir və mustoufisi tərə-
findən Şahın hüzurunda şəxsən onun özünə ərz olunurdu (132, 7-8).
Dövlət şurası əmirlərindən olan eşikağasıbaşı dövlətin ən
mötəbər qulluqçularından olub, onlara hətta elçilik kimi məsuliy-
yətli missiya da tapşırılırdı. Adam Oleari bu barədə yazırdı ki,
onlardan İmamqulu xan hazırda Holşteyn hersoqunun sarayına
göndərilmişdi. Adam Olearinin yazdığına görə Holşteynli elçilər
İsfahana çatdıqları zaman Murtuzqulu xan adlı şəxs eşikağasıbaşı
vəzifəsində idi ki, o, özündən əvvəlki eşikağasıbaşını çuğullayaraq
edam etdirməyə nail olduqdan sonra bu vəzifəni tutmuşdu. O, çoban
oğlu olub atası çadır, yaxud komada yaşayırdı. Bu qəbildən olan
adamları burada türk adlandırırlar (139, 894). Hansi ki, əski çağ-
lardan bəri kəndlər salmış əkinçiliklə, sənətkarlıqla məşğul olan,
Şamaxıda da, Ərdəbildə də özünün yazdığı kimi onları “xoş gəldi”
deyə qarşılayanlar da türklər idilər. Səfəvi ölkəsində şəxsən gördük-
lərini, öyrəndiklərini gündəliyində bəzən təhlil etmədən olduğu kimi
yazıya alan səyyah müəyyən ziddiyyətlərə də yol vermişdir. Ancaq
onun gündəliyindəki bu ziddiyyətli faktları tutuşdurub təhlil etmək-
lə doğru elmi nəticələr əldə etmək mümkündür. Onun qeydlərində
«çadır» yaxud «komada» yaşayanların türk olub dövlətdə yüksək
vəzifələrdə çalışdıqları bildirilir. Əslində səyyahın gündəliyində
«çadır»larda yaşayanlar kimi qeyd edilən ölkə əhalisi xüsusi imti-
yazlarla təmin olunmuş və dövlətin əsas dayaqlarından ibarət olan
yarımköçəri türk elləri idilər.
Sarayı içəridən qoruyan yasovullara və sarayı dişarıdan müha-
fizə edən cəzair alayına başçılıq edən eşikağasıbaşı saray məclis-
lərində nizam-intizamın yaradılmasına birbaşa məsuliyyət daşıyırdı
(96, 100).
Dostları ilə paylaş: |