Microsoft Word Z. Bayramli Kitab son variant doc
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
122 imzalayırdı. Mirzələrinin sayı on iki nəfər idi. Onlardan hər birinin məşğul olduğu sahəyə aid dəftəri vardı. Ali divan mənsəbləri, mülazimlik, tiyul, məvacib, həmesale, maaflıq, soyurqal, vəzifə və sairəyə aid olun bütün hökm, fərman və icazənamələri sahib-i toücih idarəsi də qeydiyyata alırdı. Büyutat sahibcəmləri və təhvildarlarının hesablarından başqa, məmaliki məhrusənin bütün maliyyə hesabları toücih idarəsi işçiləri tərəfindən yazılır və onların rəisləri təsdiq edirdi. Hökmlər və fərmanlar üzrə xassənin bütün vergi ödəyənlərinin və təhvildarlarının mühasibət sənədləri sərkare xassə tərəfindən təsdiq olunduqdan sonra dəftərxana sənədləri təsdiq üçün ali divan toücihinə də təqdim olunur. Həmesale və sairəyə aid təsdiqlər hamısı sahibi toücihin mirzələri tərəfindən qeydə alınıb imzalanmalı idi. Dövlət mənsəblərinin rüsumatına aid göstəriş vermək, çobanbəyi və miqdarı dəyişməkdə olan başqa pulları almaq barədə buyruqları təmin etmək, həmin idarəyə aiddir. Dünyanı fəth edən padşahın təlimatları bu idarədə saxlanılırdı. Qoşunun sayı və qorunan ölkələrin hakimlərinin gəlirlərinin miq- darı da bu idarədə təyin edilirdi (132, 42). I Şah Təhmasibin dövründə Əbuturab Nətənzi ali divanın sahib-i toucihi idi (128, 446). Avaracənəvis də mustoufi əl-məmalikə tabe olan maliyyə mə- muru idi. «Avaracə» hərfi mənada kitab, yaxud sənəd anlamı ifadə edir. «Təzkirət əl-müluk»da göstərilir ki, avarəcənəvis idarəsində zabitlərin, mühasibat müdirləri və digər vergi məmurlarının xərc sənədləri yoxlanılıb qeydiyyata alınırdı. Dövlət qulluqçularına verilən tiyul, həmesale icazənamələri ali divan vəziri və mustoufi əl-məmalik tərəfindən baxılıb imzalandıqdan sonra avaracənəvis onlara qeyd qoyub ünvanlarını yazırdı. Vilayət, mahal, şəhər hakimlərinə, onların maliyyə məmurlarına həmin məntəqədən ödəyəcəkləri vergilər barədə verilmiş fərmanları da avaracənəvis yoxlayıb «nəzərdən keçirirdi», dərkənarını qoyduqdan sonra qeydə alırdı (132, 43). «Xolde bərin» də I Şah Təhmasib dövründə Hidayət bəy Şirazinin Azərbaycan və Şirvan üzrə avarəcənəvis vəzifəsində çalışdığı qeyd edilmişdir (128, 446). 123 Şah dəftərxanasına dəftərdar adlı xüsusi məmur başçılıq edirdi. O, vəzir və mustoufilərin hökm və fərmanlarını, söhbət yasavullarına, eşikağasılara verilən soyurqallar haqqında sənədləri, maaflıq və məvacibləri yazırdı. Xassə idarəsinin keçmiş illərə dair dəftərləri onun dəftərxanasında qorunub saxlanılrıdı (132, 43). Mənbələrdə Şah dəftərxanasının darğalarının adlarına çox nadir hallarda təsadüf edilir. Bu məlumatlarda isə onların bir qayda olaraq türk əsilzadələrindən təyin olunduğunu görürük. I Şah Təhmasibin dövründə, yəni XVI əsrin 60-cı illərində Qızılbaş Məsum bəy Səfəvinin oğlu Bəşarət bəy Şah dəftərxanasının darğası olmuşdu (28, 127). İsfahan Səfəvi dövlətinin paytaxtı olduqda (1598) Şahın iqamətgahı və mərkəzi bürokratik aparatda çalışan Qızılbaş-Türk aristokratiyası da bura köçürülmüş, nəticədə İraqi Əcəmdəki bu məntəqə böyük bir şəhərə çevrilmişdir. Əski çağlardan müxtəlif Türkman boylarının yaşadıqları İsfahan mahalına XVI yüzilin əvvəllərindən Təkəli əhalisi də köçürülmüş və onlara burada ulkalar da verilmişdir (67, 57). I Şah Abbas da bura Azərbaycanın müxtəlif bölgələrindən, xüsusən də Təbrizdən əhali köçürüb yerləşdirmişdi. Bu barədə həm yerli qaynaqlarda, həm də dövrün Avropa ədəbiy- yatında məlumatlar vardır. İsgəndər bəy Münşi Türkman yazır ki, İsfahanın qərb tərəfində Abbasabad adlı qəsəbəni təbrizlilər salmışdılar (80, 1111). Yan Streys bu qəsəbənin Abbasabadla yanaşı, Təbrizabad da adlandığını və bu qəsəbəyə əhalinin Şah Abbasın Təbrizdən köçürüb yerləşdirdiyini yazır (197, 315). İsfahan dövlətin mərkəzi olduqdan sonra bura xassə, yəni Şah və onun ailəsinin şəxsi mülkünə çevrilmişdi və «vəzir-e darüssəltəna-ye İsfahan» adlı vəzir tərəfindən idarə edilirdi. «Təzkirət əl-müluk»da İsfahan vəzirinin hüquq və səlahiyyətləri haqqında geniş məlumat verilmişdir. Əsərdə göstərilir ki, İsfəhan vəziri dəyirmanlar, kəhrizlər, əkin sahələrindən ibarət olan tərpən- məz əmlakın icarəyə verilməsinə və icarədarlardan, rəiyyətdən vergilərin alınmasına nəzarət etməli, vergi, icarə sənədlərini möhür- ləməli, mədaxili müəyyən edilən yerlərə sərf etməli, əkin yerlərini genişləndirməli, boş yerlər qalmasına imkan verməməli, onları 124 dərhal icarəyə verməli, əkdirməli və lazım olduqda rəiyyətə borc toxum və sairə verməli idi. Sərkar xasse-ye şərifə (xassə idarəsi) onun nəzarəti altında fəaliyyət göstərirdi. Vergilərin toplanması üzrə məsul məmur olan xassə mustoufisi büyutat sahibcəmlərinin bütün maliyyə sənədlərini hazırlayır, vəzir isə imzalayırdı. Xassə əmlakından vergi toplandıqda bu verginin miqdarı barədə ali divan vəzirinə hesabat verilməli və vergilər xüsusi maliyyə məmurlarının iştirakı ilə toplanmalı, İsfahan vəziri onun qorunub saxlanmasına, təyinatı üzrə sərf edilməsinə nəzarət etməli idi. Belə ki, məhsulu təhvildar qəbul edib, anbarlara vurduqdan sonra həvalə sahiblərinin tənxahı oradan ödənilirdi (132, 44, 45). İsfahan şəhəri və mahalı üzrə bütün xassə əmlakına rəhbərlik vəzirin vəzifə borcu olub, o, kəhrizləri təmir etdirməli, karvansara, dükanlara və ümumiyyətlə, İsfahan kələntərinin işinə də bilavasitə nəzarət edirdi (132, 44, 45). Hər ilin axırında İsfahan vəziri haqq- hesab vəsiqələrini təsdiq üçün ali divan vəzirinə verirdi. Qərar üzrə mustoufi onun hesabatına baxıb yoxlayır, artıq-əskiyini müəyyən edir, onun icra etdiyi işlər barəsindəki balans sənədinə ali divan vəziri qol çəkdikdən sonra onu mustoufi əl-məmalikə təqdim edirdi (132, 45). «Təzkirət əl-müluk»da İsfahanın vəziri ilə yanaşı, ayrıca mustoufisinin də olduğu göstərilmişdir. Qaynaqda qeyd edilir ki, İsfahan darossəltənə vəziri Şahın əmlakının maliyyə işlərinə başçılıq edərək onun əkin sahələrinin becərilməsinin qayğısına qalmalı, əkin sahələrini əlverişli şərtlərlə icarəyə verməli, onun başçılığı altında vergiləri İsfahan mustoufisi yığmalı idi. İsfahan mahalının maliyyə məsələləri üzrə sənədlərini vəzir tərtib edərək hazırladıqdan sonra onları mustoufi də təsdiq edib saxlamalı idi. İsfahan bölgəsinin rəiyyətlərindən taxıl vergilərini yerölçənlər, mirzələr təhvildarlar toplayıb xüsusi anbarlara yığmalı idilər. Hər ilin sonunda İsfahan vəziri haqq-hesab sənədlərini mustoufi yoxlayıb möhürlədikdən sonra təsdiq üçün baş vəzirə təqdim edirdi. Baş vəzir gəlir və çıxara aid bu sənədləri yoxladıqdan sonra onları təsdiq edirdi. Baş vəzirin araşdırma və imzasından sonra illik maliyyə sənədləri yenidən mustoufiyə qaytarılırdı. Baş vəzirin göz- Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|