Microsoft Word Z. Bayramli Kitab son variant doc
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
116 toucih, zabitənəvis, avarcənəvis və bir çox başqa məmurlar da mustoufi əl-məmalikə tabe idilər (132, 17). Bütün mülazimlərin qulluq fərmanı və onların maaşlarına aid əmrlər divan, xassə və ərbab-i təhavil dəftərindən keçib keçməmə- sindən asılı olmayaraq onlara mustoufi əl-məmalikin möhürü vurulmalı idi. Burada yalnız şah əmlakı idarəsinin qulluq fərman- ları, maaflar müstəsna hüquqa malik olub, mustoufi əl-məmalikin qeydiyyatına düşməyə bilərdilər (132, 17). Divan dəftərxanası qulluqçularından müqəssir olanların məsuliyyətə cəlb edilməsi də alicah mustoufi əl-məmalikin vəzifə səlahiyyətinə aid idi. Məmaliki məhrusənin kiçik mustoufiləri onun razılığı ilə işə götürülürdü. Onların hamısı əslində ali divanın mülazimləri idilər. Mustoufi əl-məmalikin xidmətində fərman üzrə divan mülazimi olan sahib-rəqəmlərdən ibarət beş nəfər işçi vardı. Onların işi qulluqçuların maaşı, həmesaləsi, tiyul, maaflıqlar, soyur- qallara aid hökm və fərmanlara və dəftərxanaya girib çıxan yazılı sənədləri yoxlayıb düzəltmək, qanuna uyğun olanlarını mustoufi əl- məmalikə möhür və imza üçün təqdim etmək, qanuna uyğun olma- yanlar barəsində dəftərxana tərəfindən cavab yazıb sahiblərinə qaytarmaqdan ibarət idi (132, 17). Mustoufi əl-məmalikin xüsusi idarə dəftərxanası da vardı ki, bu dəftərxana onun özünə aid idi. Belə ki, o məxariclə əlaqədar başqa idarələrin işi barədə dəqiq məlumat əldə etmək üçün mənsəb, mülazimlik fərmanlarını, həmesale, barat, mükafat, soyurqal, maaf- lıq və dəftərxananın alıb verəcəyi başqa pulların hökmlərini öz dəftərxanasında da qeydiyyata aldırırdı. Bu dəftərxananın işçilərinin sayı dörd nəfərdən ibarət idi (132, 18). Dövrün mənbələrində mustoufi əl-məmaliklə bağlı məlumat- lar təhlil edilərkən aydın olur ki, maliyyə divanına məmurlar qəbul edilərkən mənsubiyyətləri deyil, ilk növbədə onların yazı qabiliy- yəti, hesabı və elm-i siyaqı bilməsi nəzərə alınırdı. Elə buna görə də onların arasında imperatorluğun tərkibinə daxil olan bir çox bölgə- lərdən nümayəndələrə təsadüf edilir. Ancaq mənbələrdə onların bir çoxu haqqında ətraflı məlumat olmadığına görə, doğulduqları yer əsas götürülsə də belə, mənsubiyyətlərinin təyin edilməsi olduqca 117 çətindir. Bu divanda da qızılbaşlara yaxın, yaxud onlarla bağlı olan seyidlərin vəzifəyə təyinatına rast gəlirik. I Şah Təhmasib dövründə mustofi əl-məmalik vəzifəsində olmuş Mir Qiyasəddin Mahmud Şəhristani, Məhəmməd Xudabəndənin hakimiyyəti vaxtı yenə də qeyd edilən vəzifədə bir müddət işləyən və baş vəzir Salman Cabiri tərəfindən təzyiqlərə məruz qalan Mirşah Qazi İsfahani seyid idilər (128, 445, 450). Qaynaqlarda yüksək elmi əhəmiyyətə malik məlumatların təhlili əsasında əldə edilən nəticəyə görə demək olar ki, Səfəvilərin yaratdığı inzibati-bürokratik aparatın mürəkkəb bir quruluşa malik olması ilə yanaşı, bu quruluş hakimiyyət orqanları arasında dəqiq səlahiyyət bölgüsü qaydalarını da özündə əks etdirirdi. § 3 Dövlət və saray təşkilatı Səfəvi dövlətinin mexanizmində hakimiyyətin həyata keçirilməsinin vasitəsi olan orqan və təsisatların özünəməxsus strukturu mövcud olmuşdur. Bu daha çox sosial-iqtisadi, milli xüsusiyyətlər, qismən də coğrafi amillə bağlı idi. Hakimiyyət orqanların quruluşu, statusu açıqlandıqda məlum olur ki, Səfəvi dövlət aparatı sadə struktura malik olmamışdır. Dövlət strukturunda münşi əl-məmalik inşa divanının katibi olub, onun dəftərxanasında iyirmi səkkiz nəfər qulluqçu çalışırdı. Onlardan bir nəfəri münşi, qalanı mirzə idi. Münşi əl-məmalik müqərrəb ul-xaqan, yəni Şaha yaxın məmur olub, onun xüsusi məclisləri və dövlət şurasının iclaslarında vaqiyənəvislə birgə iştirak edirdi. Dəftərxanaya götürülən münşi və mirzələr münşi əl-məmalik tərəfindən yoxlanılır və məvacibləri müəyyən edilirdi (132, 24, 25). Sufilərin şəcərəsini və onlara verilən soyurqalları münşi əl-məmalik qeydiyyata alırdı. Tiyul, həmesale, məvacib, qulluq haqqında verilən fərmanlara, divanbəyinin hökmlərinə o, tuğra çəkirdi (132, 24). Qaynaqlarda münşi əl-məmalik «münşi-ye divane əla» ünvanı ilə də verilir. Mir Hüseyin bin Murtəza Hüseyn Astrabadi yazır ki, 1537-ci ildə «münşi-ye divane əla» vəfat etdikdən sonra bu vəzifəyə Əmir 118 Zəkəriyyə Təbrizi Köcəcinin qardaşı oğlu Məhəmməd bəy təyin edilir (108, 66). Mərkəzi idarədə möhürdar da səlahiyyətli işlər müdirlərindən olub, rəsmi məclislərdə, məclisi əlanın iclaslarında iştirak edir, qızıl zəncirli Şah möhürü həmişə yanında olurdu. Sansonun yazdığına görə onda bu möhürdən başqa beş ədəd də başqa möhür vardı. Bütün rəsmi sənədlərə möhür vurulurdu. Pyetro della Valle yazır ki, Şah barmağında çox qiymətli üzük, yəni möhür də saxlayırdı ki, onun adından yazılan məktublar, fərmanlar onunla möhürlənirdi (86, 202; 106, 53). Möhürdarın statusu haqqında «Təzkirət əl- müluk»da daha ətraflı məlumat vardır. Mənbədə göstərilir ki, keçmiş möhürdarın dəftərxanasından məlum olur ki, onun üç yüz altmış dörd tümən, min üç yüz altmış bir dinar Qum və başqa mahalda tiyulundan məvacibi olmuşdur. Bəzən onlardan tiyulları geri alınıb, əvəzində valilik və hakimlik verərmişlər. Bir çox hallarda isə möhürdarlıq vəzifəsi tiyulsuz verilmişdir. Bu vəzifə böyük mənsəb olub, onu aparan şəxs şahın bütün məclislərində iştirak edirdi. Əvvəllər vəzirlərin, mustoufilərin və kələntərlərin vəzifəyə təyin olunmalarına aid fərmanlar, əmir, hakim və başqa əyanların soyurqal və tiyulu dəftərlərə qeyd edildikdən, möhür- ləndikdən sonra möhürdarın yanında olan mübarək Şah möhürü ilə də möhürlənirdi. Fərmanlara, onların ünvanları kənarında möhür vurulurdu. Son illərdə bu qaydaya əməl edilmirdi. Artıq hər kəs öz rüsumatını dəftərə yazılıb təsdiq edilən qərar üzrə alırdı (132, 25). «Təzkirət əl-müluk»da qeyd edilir ki, orduya, məmaliki məhrusəyə (qorunan ölkələr) təyin edilən əmirlər, vəzirlər, mustoufilər, ləşkərnəvislər və bütün mənsəb sahiblərinin vəzifəsinə aid hökmlərə, fərmanlara vurulan mübarək möhürün qarşısında kiçik şərəfi-nifad möhürü vurulurdu. «Təzkirət əl-müluk»da şərəfi nifad möhürünü vuran məmur «möhürdare şərəfe nifad» adı veril- mişdir. Məmaliki məhrusədə vali, hakim, böyük və kiçik vəzir məvacibi müqabilində hər tümənə üç yüz otuz kazbeki, soyurqal və maaflıqlara aid vəsiqələrdən hər tümənə beş yüz iyirmi dinar hesabı ilə 835 dinar qaydaya görə möhürdare şərəfe nifada verilirdi (132, 25). Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|