Microsoft Word Z. Bayramli Kitab son variant doc
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
107 larından bəzilərinin qiyməti ildə bir dəfə müəyyən edilərdi. Qəbul olunmuş qaydaya görə nazir-i büyutatın dəvəti ilə büyutat vəzirinin, möhtəsib əl-məmalikin, İsfahan mustoufisinin, əsnaf ağsaqqalları- nın toplantısında malların qiyməti, hökumətin xeyri nəzərə alınaraq təyin edilir və hər bir maldan nümunə də götürülürdü ki, onların da qiymətləri xüsusi möhürlü sənədlərdə öz əksini tapırdı. Qiymət sənədini büyutat işçiləri və nazir-i büyutat möhürləyib sahibcəmlərə tapşırırdılar ki, onlar sarayın xüsusi ehtiyacından ötrü bir il içərisin- də lazım olan qədər malı zikr olunan qiymətnamə üzrə təhvillərində olan vəsaitdən ödəyərək ala bilsinlər. Bir sıra mallar barədə isə sahib-i nəsəq hər ay hər bir əsnaf ağsaqqalından aldığı iltizamı möhtəsib əl-məmalikə verirdi və onun da bu iltizam əsasında tərtib etdiyi qiymət cədvəlini nazir-i büyutat təsdiq edirdi. Nazir-i büyutat isə qeyd olunan malların qiymətlərindən xəbərdar olduqdan sonra onu sahibicəmlərə təslim edirdi. Sahibcəmlər satın aldıqları mallara sərf etdikləri vəsait barədə möhürlü xərc sənədləri hazırlayırdılar ki, onun əsasında sahibcəmlərin ayağında qalan pullar silinir və bütün xərclər nazir-i büyutatın məxaric dəftərində qeyd olunurdu. Nazir-i büyutatın göstərişi ilə müşriflər gündəlik xərclər barədə yazılı hesabatları şaha ərz edir və verilən vəsiqə üzrə, şahın xüsusi idarə- sinin ehtiyacları, məclis, qonaqlıqlar və təsadüfi xərclər barədə sənəd yazıb, büyutat nəzarətçisi möhürlədikdən sonra, hər ay gündəlik xərc siyahısına daxil edirdilər (132, 10). Gündəlik xərc siyahıları hər ay büyutat vəzirinə təqdim olunur, vəzir də sənədləri yoxlayıb imza etdikdən sonra nazir-i büyutat onları möhürləyib mustoufiyə təqdim edirdi. O da öz növbəsində sahibcəmlərdə qalan vəsaiti və xərcləri müəyyən edirdi. Vilayətlərdən müəyyən edilmiş ərzaq malları hər hansı bir səbəbə görə, büyutata vaxtında çatdırıl- madıqda nazir-i büyutat bu barədə tərtib olunmuş sənədə möhür vurduqdan sonra onu baş vəzirə təqdim edirdi. Dərhal xəzinə, ya da başqa dövlət fondundan ərzaq malları tədarük olunur, qayda üzrə sərf edilirdi (132, 11). Hər il büyutat işçilərinin dərəcələri, maaş və məzuniyyətləri nazir-i büyutat tərəfindən təsdiq olunurdu ki, bu onun vəzifə borcu idi. Saray üçün lazım olan ərzağı hər il vaxtında almalı idi ki, il 108 ərzində qiymətin dəyişməsi xəzinəyə əlavə zərər vura bilməsin. Hər il payızın əvvəllərində dövlət imarətlərində təmir işləri aparılması üçün memarbaşına xüsusi tapşırıq verir və hesabına pul köçürürdü. Tikinti işində çalışanların məvacib və mükafatlarını da möhürlədik- dən sonra onu baş vəzir təsdiq edirdi. İlin əvvəlində, onun yazdığı təliqə və bu barədə baş vəzirin sərəncamı əsasında xüsusi məmurlar əyalətlərə gedir, saraya lazım olan malları alırdı. Sarayın hamamları və buz anbarlarının qaydaya salınmasına, mətbəx və sairə üçün qış odunu tədarük edilməsinə, tövlələr və dəvəliklərin ehtiyacı üçün arpa, saman tədarükünə də o nəzarət edirdi (132, 11, 12). Nazir-i büyutat sarayın otuz üç karxanasının başçısı olub, eləcə də sahibcəmlərin və hətta əmir-axurbaşı, cəbbadarbaşının ağsaqqalı idi (132, 12). I Şah Təhmasibin dövründə Qazi lmad İsfahani, Ağa Camal Kirmani, Mirzə Salman Cabiri, Xacə Əbülqasım Fərəhani, Mirzə Əbülfət İsfahaninin nazir-i büyutat vəzifəsində çalışdıqları (128, 447) məlum olsa da, onların mənsu- biyyətləri haqqında dəqiq söz demək mümkün deyildir. Ancaq I Şah Abbas dövründə nazir-i büyutat olmuş Zaman bəyin və I Şah Səfinin nazir-i büyutatlarından Zaman bəyin oğlu Hüseynxan bəyin, Məhəmmədəli bəyin Qızılbaş olması şübhə doğurmamalıdır (108, 233, 252, 258). I Şah Səfinin dövründə isə Şamlı əyanlarından Astrabad bəylərbəyi Hüseyn xan nazir-i büyutat vəzifəsində olmuş- du. (81, 271) "Abbasnamə"də II Şah Abbasın hakimiyyətinin ilk illərində Məhəmmədəli bəy adlı şəxsin saray karxanalarının rəisi, yəni nazir- i büyutat olduğu qeyd edilir. H.1059 (m.1649)-cu ildə nazir-i büyutat Məhəmmədəli bəy vəfat edir və onun vəzifəsi müəyyir ül- məmalik Məhəmməd bəyə verilir. Müəyyir ül-məmalik vəzifəsinə isə Məhəmməd bəyin qardaşı Hüseyin bəy təyin edilir. (125a, 53). H. 1063 (m.1653)-cü ildə baş vəzir Xəlifə Sultan vəfat etdi və baş vəzir vəzifəsinə nazir-i büyutat Məhəmməd bəy təyin edilir. Nazir-i Büyutat vəzifəsi isə Səfiqulu bəy qulame xasse-ye şərifə yasovule söhbətə tapşırılır (125a, 61). H.1074 (m.1663)-cü ildə nazir-i Büyutat Səfiqulu bəy diqqətsizlik və etimadsızlıq göstərib dövlət əmlakını mənimsəmişdir. Şah onun həbsi və əmlakının da müsadirə 109 edilməsi barədə göstəriş verir. Şahın göstərişi ilə eşikağasıbaşı Uğurlu xan bu əmri icra etməli idi. O, Səfiqulu bəyi Kəlat həbs- xanasına salıb əmlakını da müsadirə edir. Nazir-i Büyutat Xələf bəyin oğlu Süfrəçibaşı Maqsud sultan təyin edilir. (125a, 119). «Təzkirət əl-müluk» da göstərilir ki, divanbəyi də «üməra-ye əzəm», (böyük əmirlər) sırasına daxil olub, daşıdığı vəzifə səlahiy- yətinə görə həftədə dörd gün, sədrlərlə birlikdə divanbəyilərə məx- sus keşikxanada, sədrlərin hökmü ilə, adam öldürmək, namusa təcavüz, göz çıxarmaq və diş sındırmaqdan ibarət olan dörd cinayət barədə günahkarların işinə baxırdı. Divanbəyi məmalik-i məhrusədə zülmkarlıqla bağlı müraciətləri, şəhər və kənd əhalisinin bir-birin- dən dörd-beş tüməndən artıq olan pul iddialarına aid şikayətlərini də təhqiq edirdi. Şəriət hökmlərinin icrası, şəhərlərdə nizam-intizamın qorunması, güclülərin zəiflərə zülm etməsinin qarşısının alınması da divanbəylərin səlahiyyətinə daxil idi (132, 12). Divanbəyi mülkü və cinayət məhkəmələrinin rəisi olub, ölkədəki həbsxanalara da o nəzarət edirdi (106, 209). Tavernye yazırdı ki, divanbəyi ədliyyə məsələləri üzrə əsas dövlət məmuru olub, ölkədə qanunların icrası və günahkarların cəzalandırılması məsələlərinə baxırdı. Ölkədə bütün şikayətçilər ona müraciət edir və Şah da onun divanında iştirak edirdi (104, 576). Zülm, təcavüz və dörd cinayət hadisəsi barədə divanbəyinə şikayət edildikdə və bu hadisə şəhərdən on- on iki ağacdan uzaq məsafədə baş verməmişsə, divanbəyi xidmətçilərindən birinə təliqə yazıb, təhqiqatı ona həvalə edərdi. Hadisə qeyd olunan məsafədən uzaqda baş verdikdə və mövcud qaydaya görə bu qətl məsələsi ilə bağlı olduqda ərizə verən şəxs beş tümənə də verməli idi. Bundan sonra divanbəyi və divanxana katibi hər biri ayrıca təliqə yazır və işə baxmaq üçün hökm verilirdi. Hökm xüsusi dəftərə qeyd olun- duqdan sonra iltizam (öhdəlik) pulu mühəssilin hesabına köçürülür və ondan da başqa vəsaitlər kimi istifadə olunurdu. Həftənin iki gününü isə divanbəyi öz evində adi haqq-hesab şikayətlərinə baxırdı (132, 12-13). Divanbəyinin hökmləri məmləkətin bütün böyükləri, əyalət xanları, hakimləri tərəfindən qəbul olunaraq icra edilirdi (104, 576). Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|