Microsoft Word ?Zizxan tanriverdi
“Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası
Yüklə 3,53 Mb.
|
“Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 232
müstəvidə araşdırmaq lazım gəlir. İlk olaraq qeyd edək ki, “gün- düz” sözünün assosiativliyi “Gün (günəş) işığı düşür ki, gündüz olur” cümləsini yada salır. Bu da belə bir modeli reallaşdırır: Gün düşər = gündüz. Bu fikrin düzgünlüyü üç arqumentlə təsdiqlənə bilər: “güney” sözü gün düşən yer, “quzey” isə gün düşməyən yer mənasındadır; “kün tüşər” (gün düşən vaxt) modeli formasına görə kışar (qış), küzər (güz – payız), alar (dan söküləndə) kimi zaman məzmunlu sözlərlə eyni xətdə birləşir; “kün tüşər” mode- linin fonetik dəyişmələrlə “gündüz” şəklinə düşə bilməsi türk dil- lərinin, o cümlədən Azərbaycan dilinin tarixi fonetikası baxımın- dan məqbul hesab oluna bilər (k→g, t→d, ş→s→z səs əvəzlənmə- ləri və “ər” hecasının düşməsi). Belə bir izah təkcə formasına deyil, həm də semantikasına görə “gündüz” sözünün etimoloji əsaslarına uyğun gəlir. Amma “gecə” anlamlı “dün” sözünün bir- başa Günəş işığının hərəkətini ifadə edən “Gün döndü”, “Gün əyildi” tipli cümlələrin semantikası ilə bağlandığını (əvvəlki səhi- fələrə bax) əsas götürdükdə istər-istəməz “gündüz” sözünün eti- mologiyasını həmin cümlələrin semantikası ilə əks qütbdə daya- nan cümlələr kontekstində təhlil etmək zərurəti yaranır. Heç şüb- həsiz ki, Gün döndü//Gün əyildi tipli cümlələrin semantik yükü ilə əks qütbdə dayana bilən cümlələrdən ilk yada düşəni məhz “Gün düzədi” cümləsidir (müq.et: günün dönən//əyilən vaxtı=dün//gecə; günün düzələn vaxtı = gündüz). Bu cümlənin semantikasına uyğun olan ilkin formanı, arxetipi bərpa etməyə çalışaq: kün tüzər (gün işığı düz olan vaxt) → küntüz = gündüz (k→g; t→d səs əvəzlən- mələri türk dilləri üçün səciyyəvidir). Belə bir bərpa isə tarixən işlənmiş zaman məzmunlu alar (dan söküləndə), güzər (güz, payız), kışar (qış) kimi sözlərin ilkin formaları ilə eyni xətdə birlə- şir. Nəhayət, onu da qeyd etmək yerinə düşür ki, “gündüz” sözü- nün birbaşa gün işığı ilə bağlılığını Y.V.Çəmənzəminli obrazlı şə- kildə canlandırıb: “Dan yeri yenicə sökülürdü ... ay və ulduzlar günün parlaq şüaları qarşısında işıqdan düşüb, sönük bir halda gözdən itirdilər”. “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 233
rakı vaxt” və s. anlamlı “ekindü” sözü “Kitab”da cəmi bir dəfə həm də II növ təyini söz birləşməsinin birinci tərəfi kimi işlənib: ekindü vəqti. “Mərə qocalar, ekindü vəqti muni maηa çevirəsiz yiyəm” (D-226). “Ekindü” sözü şivələrimizdə müxtəlif fonetik va- riantlarda mühafizə olunur. Bu barədə dialektologiyaya dair ədə- biyyatda kifayət qədər məlumat var: Şəki şivəsində ilkindi (günor- tadan sonra axşama yaxın vaxt); Lənkəran şivəsində ikitdi (axşam- üstü); qərb şivələrində ikindi//ilkindi (günbatan vaxt). A.Məmmə- dova “Kitab”da işlənmiş bu sözün “ekindü” deyil, “ikindi” şəklin- də transkripsiyasını məqbul hesab edərək yazır: “Ədəbi dilimizdə işlənmə məqamı uzun müddət daralan ikindi leksik vahidinə islam dininin yeni bir axında müasir dövrümüzə və həyatımıza girməsi nəticəsində (ikindi vaxtı qılınan namaz) daha tez-tez rast gəlirik” 1 . Burada onu da qeyd etmək yerinə düşür ki, “ikindi” sözü M.Kaş- ğarinin “Divan”ında məhz “ikindi namazı vaxtı” mənasında işlə- nib (MK.I, səh.196). “Kitab”da “ekindü” sözü ilə eyni semantik yuvaya daxil olan öylə//öyni sözü də müşahidə olunur: “Öylədən sonra evinə gəldi (D-2); “Yanmış arpa ətməgi acı soğan öyni deyil! (D-144). “Kitab”da “günorta”, “günorta yeməyi” mənasın- da işlənmiş bu söz Azərbaycan dili şivələrində ilkin fonetik-se- mantik tərkibinə uyğun şəkildə mühafizə olunur: Qərb şivələrində: öynə; Quba şivəsində: öynə, ö:nə.
(günün axırından gecənin başlanmasına qədər olan vaxt, günbatan vaxt) sözü “Kitab”da bir neçə dəfə işlənib: “Qaranqu axşam olan- da qayğılu çoban!” (D-40); “Öylən varub axşam gəlmək olmaz” (D-172). Birinci nümunədə Günəşin batmasından əvvəlki zaman kəsiyini ifadə edən “qaranqu axşam” birləşməsi belə sadələşdirilib (“Kitab”ın 1988-ci il Bakı nəşri nəzərdə tutulur): qaranlıq axşam. Qeyd edək ki, birinci nümunədəki “qaranqu” ilə müasir dilimizdə- ki hava qaralmaq, axşam olmaq anlamlı “qaranlıq düşmək” (çök-
1 A.Məmmədova. “Dədə Qorqud kitabı”nın leksikası. Bakı, 2009, səh.39. “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 234
mək, qovuşmaq, qarışmaq) frazemi eyni semantik yuvaya daxil olur. Daha doğrusu, bu semantik yuvada “qaranqu” nüvə söz kimi görünür. Azərbaycan dilinin qərb şivələrində “şər qarışanda” an- lamlı “qaranlıq qarışanda” ifadəsi işlənir ki, bu da “Kitab”dakı “qaranqu” ilə səsləşir. Yeri gəlmişkən, İ.Tahirov -anda 2 şəkilçili feli bağlamalarla yaranan tərkiblərdən bəhs edərkən göstərir: “...Bəlkə, axşam qaranluq qarışanda oğurlanıb sizə gəldim (İ.Şıx- lı). Qeyd edək ki, şər qarışanda birləşməsi qaranlıq qarışanda ifadəsindən daha məqbuldur” 1 . Heç şübhəsiz ki, müasir ədəbi dili- mizin normaları baxımından yanaşdıqda “şər qarışmaq” ifadəsi daha məqbuldur. Amma bədii üslub, konkret desək, obrazın dili baxımından yanaşdıqda məhz “qaranlıq qarışmaq” ifadəsi düz- gündür. Belə ki, İ.Şıxlı yaratdığı obrazı qərb şivələrinə uyğun şəkildə danışdırıb. Bu da obrazlılığın gücləndirilməsindən, poetik mənanın qüvvətləndirilməsindən başqa bir şey deyil. Dün//dünin. Gecə anlamlı “dün” sözünün Günəşin batması, yaxud batmağa doğru meyil etməsini ifadə edən “dön” felinin, daha doğrusu, onun “dün” allomorfunun semantik konversiyası əsasında yarana bilməsi şübhə doğurmur (əvvəlki səhifələrə bax). Müqayisələr göstərir ki, bu söz “Kitab”da təkcə “gecə” yox, həm də “dünən” mənasında işlənib: “gecə” mənasında − “Dün qatdı köçdi” (D-190); “Üç gün dünli-günli yortdı” (D-263)...; “dünən” mənasında − “Dün yoq, ötəki gün eviη bundan keçdi” (D-47). Qeyd edək ki, “Kitab”da “gecə” anlamlı “dün”, eyni zamanda onun “dünin” formasının üstün mövqedə işlənməsi açıq-aydın şə- kildə görünür. “Dünin” formasının epifora yaratmada iştirakı da dediklərimizi sübut edir: “Arxu beli, Ala tağı dünin aşdın Aqındılı suyın dünin keçdiη, Qanlu kafər elinə dünin girdiη...”
1 İ.Tahirov. Azərbaycan və ingilis dillərində zaman kateqoriyası. Bakı, 2007, səh.252. Yüklə 3,53 Mb. Dostları ilə paylaş:
|