__________________Milli Kitabxana__________________
__________________________________________________16
əhəmiyyətini öz publisıst yazılarında, ədəbi-bədii əsərlərində yüksək qiymətləndirir,
günün tələblərindən irəli gəiən vətənpərvərlik, milli azadlıq ideyaları, elm, maarif, xalqlar
dostluğu və humanizm ideyalarının təbliği kimi məsələlərə geniş yer verirdilər.
N.Nərimanov 1905-ci il inqilabının bu tarixi məna və əhəmiyyətini dərıdən anlayırdı.
Onun "Həyat", "İrşad" qəzetlərində çap olunmuş publisist məqalələrində mürtəce
qüvvələrin dayağı olan çar üsuli-idarəsi kəskin tənqid edilirdi. N.Nərimanov göstərirdi ki,
mütləqiyyətin zülmü və insafsız qanun-qaydaları hamını cana gətirmişdir. Odur ki,
"qeyrətli camaat" ayılıb hürriyyət yoluna qədəm qoydu. N.Nərimanov "Hürriyyətə dair bir
neçə söz" adlı məqaləsində xalqın çarizmə, yerli burjua-mülkədar zülmünə qarşı
mübarizəsini "müqəddəs yol" hesab edir, müsəlmanlara əsil həqiqəti anlatmağa çalışırdı.
N.Nərimanov birinci rus inqilabının Azərbaycan xalqının ictimai fikrinə və milli
azadlıq hərakatına faydalı təsirini xüsusi qiymətləndirirdi. Çünki bu inqilab çarizmin
geniş xalq kütlələrinə münasibətində olan riyakaılıq pərdəsini parçalayıb atmışdı. O
görürdü ki, inqilabdan sonra "möhürlü ağızlar' açıldı, neçə İllərlə bir-birinin üstə
toplanraış dərdlor aşkar olınağa başladı. Camaatın və milİQtin dostu və düşməni molum
oldu, qara ağ yerino, ağ qara yerinə daha işlənmədi. Camaatı düz yoldan azdıran
"böyiiklər" "quyruq-larını" gizlətdilər, sözləri məclislardə caraaat üçün daha qanun
olnıadı, niy-yotləri, planları dalıa işə keçmədi'.
Bütün bunlar xalqı yüz illər boyu zükn və əsarətdə saxlayan çar üsuli-idarosinin
sarsıldtğım göwtərirdi. İnqilabi qüvvələr çarizmo qarşı qoti və holl-edici ölüm-dirim
mübarizosinə girişməli idi. Böyük qurbanlar bahasma başa galocək bıı döyüşün axırmcı
olacağına N.Nəriraaııov nıöhkənı inamrdı və zəhmətkeşlori azadlıq, bərabərlik, lıaqq-
odalət uğrunda mübaıizoyə çağırırdı: "Yüz jllərlo can çokişib axırda yenə də İxüyarsız qul
olmaqdansa, nıohv və nabiid olmaq, can verib getmək, lakin hürriyyət və müsavat kimi
şanlı, mü-qaddos bir yolda Ölmək, şohid olmaq, əlbottə, daha mesiəhətdir. Ya hürr ya-
şamalı, ya hürriyyət yolunda getmoli. Yoxsa bu yaşayış yaşayış deyildir".-
Çarizm inqilabi faərəkatı boğmaq üçün hazırlaşınaq niyyətilə 17 oktyabr raanifesti və
dövlət duması vasitəsilə vədlər verdiyi, xalqı aldatdığı bir za-manda, burjııa partiyaları
əsil həqiqoti gizlodirdi. N.Nərimanov göstərırdi ki, dovlətin olacwız qalıb verdiyi 17
oklyabr manifcsti oslindo ''qanlı hürriyyət" konstitusıyasıdır. Çar oldən çıxan şan və
şöhrətiııin intiqammı almaq üçüıı xuliqanlara, qaragüruhçu, ifrat irticaçı ünsflrlərə, caza
dəsiolərinə, "talan və qarət azadlığı", mİlli ixtilaflar törətmak, vətoııin morifətli oğullarını
həte-xanalara dolduvmaq ixtiyarı verirdi.
N.Nərimanov öz məqalələrinin birində yazırdı: "Parlamentlə dumamn təfavütü
çaxdur, əfondim... Parlanıent, yəni söylənən yer, bir yer ki, orada hər nə dərdin, fıkrin olsa
açıq söyləyə bilərsən... Fəqot "duma" sözü rus dilindo "fıkir" deməkdir. Yoni nəyin
barəsində və nə tövr istosən fıkir etmoyə ix-tiyarın var, heç kəs nıane olmaz. Lakin
fıkrinizdəkini diliniza alsamz, dorinizə saman təpərlər... Dumanın parlament olmağma
holə çox qalıbdır".
N.Nərimanov "Sahibimiz kim olacaqdır?", "Cavabınız no olacaqdır?", "Dövlət
dumasının bağlanması", "Duma və dövlot", "Bəzi mülahizat", "Güc
__________________Milli Kitabxana__________________
__________________________________________________17
birlİkdədir" və s. publisist ənərlərində mütləqiyyətin mürtəce mahiyyətini, onun
zəhmətkeş xalq kütlələrinin başına gətirdiyi münasibətləri açıb göstərmişdir. O, dövlət
dumasına dair bütün yazılarında xalqı birlik və ittifaqa çağırır, zəhmətkeşlərin yekdil
çıxışlarını təqdir edirdi.
Birinci rus inqilabı fırtınasının coşğun dalğaları Şərq ölkələrində zəhmətkeş kütlələrin
milli azadlıq hərəkatına güclü təkan vermişdi. Belə bir şəraitdə Azərbaycanın qabaqcıl
fikirli yazıçıları Şərqin oyanmasını hüsn-rəğbətlə qarşılayır, onun azadlıq, istiqlaliyyət və
xoşbəxt həyat uğrunda mübarizəsinə həmrəy olurdular. N.Nərimanov gizli inqilabi
fəaliyyətilə yanaşı, liberal-burjua dövri mətbuatında çıxan publisist məqalələri ilə qoca
Şərqin milli azadlıq hərəkatına ciddi kömək edirdi. Onun İran məşrutə hərəkatına
münasibəti bu cəhətdon çox səciyyəvidir.
N.Nərimanovu Şərq xalqlarının azadlıq və istiqlaliyyəti çox düşündürürdü. O, əsrlər
boyu xalqı feodal patriarxal əsarətdə saxlayan müstəbid üsuli-
idarəni, fanatizm zülmünü aradan qaldırmaq yolunu inqilabi mübarizədə görür və İran
zəhmətkeşlərinin Rusiya inqilabı fırtınasının təsiri altında ölüm-dirim mübarizəsi
meydanına çıxmasını təqdir edirdi. O, İran hadisələrini diqqətlə izləyir, oradakı milli
azadlıq hərəkatının vüsətinə sevinirdi. O, geniş
xalq kütlələrini inqilabi mübarizəyə cəlb etmək üçün onları dini fanatizm
əsarətindən xilas etməyi, qəflət yuxusundan ayıldıb əsil həqiqəti onlara başa
salmağı məsləhət görürdü.
İnqilab alovunun bütün İranı başdan-başa bürüyəcəyinə böyük inam bəsləyən
N.Nərimanov fərəhlə bildirirdi: "...İranın xoşbəxtlik ulduzu yavaş-yavaş doğmağa
başlayır. Deyə bilərik ki, yüz illərlə sərgərdan, başıaçıq, ayaqyalın vətənindən qaçaq
düşən millət indi öz yuvasını tanıyacaqdır; illərlə oğul, qardaş həsrətində olan alalar,
analar, bacılar, sahib həsrətində olan arvadlar, uşaqların dağlı ürəkləri bir az sakit
olacaqdır. Bəli! Deyə bilərik ki, bu gündən mazisi heyrət gətirən, sonra yüz illərlə
zəlillikdə qalmış millət axırda oz hüququnu anlayıb əzraillərin əllərindən, hürümçəklərin
torlarından xilas oimaq istəyir..."1
N.Nərimanov zəhmətkeş xalq kütlələrini birləşməyə, əksinqilabi qüvvələrin qarşısında
cürətsizlik, qorxaqlıq göstərməməyə çağırırdı:
"Ey vətənini, millətini sevən İranian! Rus inqilabı sizə gərəkdir gork olsun.
Rusiyanın topu, tüfəngi hürriyyət selinin müqabilində davam etdisə, İran hökumətinin
də tüfəngləri hürriyyəti boğacaqdır. Hürriyyəti nifaq, cürətsizlik boğa bilər. Ona görə
lazımdır Tehranda güllə qabağına sinələrini verən hüriyyət vətənpərəstləri ilə ittifaq
bağlayıb hər yerdən səs verəsiniz; tainki qanınzı içən, vətəninizi viran qoyan vaizlərin,
bürokratların zülmlərindən bölmərlə qurtarıb, mədəniyyətli millətlərin cərgəsinə daxil
olasınız.
"Güc birlikdədir" sözlərini heç vaxt unutmayınız".
N.Nərimanovun publisist əsərlərinin başlıca motivlərindən biri də xalqlar dostlugu və
beynəlmiləlçilik ideyasıdır. Məlumdur ki, çarizm Rusiyada və onun ucqarlarında milli
ayrı-seçkilik siyasəti yeridir, xalqlar arasında fitnə-fəsad törətməklə inqilabi hərəkatın
qarşısını almağa çalışırdı. Belə bir ağır şəraitdə Azərbaycanda mütərəqqi ictimai xadimlər
və yazıçılar çarizmin, burjua millətçilərinin riyakar siyasətini qəzəb və nifrətlə